Mensen zijn groepsdieren. Een van onze grootste angsten is afgewezen worden. Dat is de reden waarom mensen geheimen hebben, zegt Andreas Wismeijer van de Universiteit van Tilburg (UvT) en auteur van het populairwetenschappelijke boek Geheimen. De psychologie van wat we niet vertellen. Meestal gaat het daarbij om onschuldige privézaken. Dat geldt ook voor kinderen: ze vertellen bijvoorbeeld niet aan hun ouders dat ze met oudere vrienden op stap gaan, of dat ze stiekem naar een feestje gingen.

In de ontwikkeling van kinderen heeft het hebben van geheimen een belangrijke functie, vertelt universitair docent Loes Keijsers, eveneens van de Universiteit van Tilburg. Ze doet onderzoek naar adolescenten en geheimen. ‘Terwijl in de vroege kindertijd de hechting met de ouders cruciaal is voor een gezonde ontwikkeling, maken kinderen zich in de puberteit los van hun ouders om hun autonomie te bevechten en leren ze zelf hun emoties te reguleren. Door informatie bij zich te houden, verkrijgen pubers autonomie. Ze leven daarmee in een voortdurend spanningsveld tussen het bewaken van de relatie met hun ouders en het bevechten van hun zelfstandigheid.’  

Meisjes blijken langer behoefte te houden aan emotionele ondersteuning van hun ouders. Keijsers: ‘Geheimhouding tegenover ouders door meisjes kan in de puberteit dan ook wijzen op een slechtere ouder-kindverhouding, terwijl dat bij jongens veel minder het geval is.’   

Dat kinderen en pubers oefenen met geheimhouding, is dus goed. Maar als kinderen daarin doorslaan en hun problemen met helemaal niemand delen, kan dat gevoelens van eenzaamheid en depressie veroorzaken, zegt Keijsers. ‘Dat komt doordat ze altijd waakzaam moeten zijn: als er gepraat wordt over iets dat raakt aan het thema, denkt het kind dat dat aan zijn gezicht is af te lezen. Het kost moeite om die stress telkens te onderdrukken.’ 

Andreas Wismeijer zegt in zijn boek over geheimen dat mensen die langdurig een emotioneel belastend geheim met zich meedragen – ‘ik hoor stemmen in mijn hoofd’, of: ‘mijn broer steelt regelmatig’ – steeds opnieuw moeite doen om een geheim te bewaren. De optelsom van stressreacties die dat geeft, kunnen uitmonden in depressie of angststoornissen en ook in lichamelijke klachten. Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat het meedragen van geheimen het immuunsysteem kan aantasten. 

Dat een geheim zwaar op je kan drukken, geldt zeker voor kinderen en jongeren die blootgesteld worden aan huiselijk geweld of kindermishandeling en daar met niemand over kunnen praten. Want het gaat dan om een collectief geheim, waarbij ook de ouders betrokken zijn, zegt gz-psycholoog en gedragstherapeut Sacha Lucassen van UvA minds Academisch Behandelcentrum voor Ouder en Kind. 

Lucassen ziet veel kinderen en jongeren met PTSS. Volgens haar kan een cocktail van emoties en afwegingen het extra moeilijk maken om anderen te vertellen over de situatie thuis: ‘Kinderen zijn loyaal aan hun ouders. Dat geldt vooral voor jonge kinderen. En ze worden vaak thuis onder druk gezet, of dat nu expliciet of impliciet is. Er wordt gedreigd met straf of andere akelige dingen. Bij seksueel misbruik zegt de pleger bijvoorbeeld: “Dit is ons geheimpje.”’ 

Nog andere factoren spelen een rol: schaamte, schuldgevoel en verlatingsangst. Een kind weet niet wat er zal gebeuren als het de mishandeling onthult, zegt Lucassen. ‘Wat als je ouders woedend worden? Of als je uit huis wordt geplaatst? Een kind ontwikkelt overlevingsstrategieën om met bijvoorbeeld een dronken ouder om te gaan: liever duikt het onder bij een vriendje.’

Behalve dat het langdurig rondlopen met een geheim voor depressieve gevoelens, eenzaamheid en fysieke klachten kan zorgen, schaadt het kinderen mogelijk ook in hun ontwikkeling. ‘Het geeft vaak problemen op cognitief en sociaal-emotioneel niveau,’ zegt Lucassen. ‘In sociaal opzicht denken deze kinderen eerder dat iemand het slecht met ze voor heeft.’ Dat komt doordat de combinatie van mishandeling en geheimhouding de kerncognities van kinderen verandert, legt ze uit. Daarbij horen overtuigingen als: ik ben niet de moeite waard, ik ben dom, niemand is te vertrouwen, iedereen laat me in de steek, de wereld is onveilig. Die overtuiging kan door de geheimhouding soms extra versterkt worden. ‘Een vervelende opmerking in een Whatsappgroep kan dat gevoel al oproepen,’ zegt Lucassen.

Het is moeilijk om onderscheid te maken tussen de schadelijke effecten van de mishandeling zelf en het feit dat een kind er met niemand over praat, merkt ze op. ‘Er is vaak een complexe kluwen van schuldgevoel, schaamte, afwijzing en zelfverwaarlozing ontstaan.’

Als geheimhouden zo veel stress geeft, is het niet zo gek dat praten over je geheim enorm kan opluchten. Volgens Wismeijer heeft het zelfs een reinigende werking op de emotiehuishouding. Keijsers: ‘Vaak vinden kinderen het fijn dat ze het gedeeld hebben. Iets dat je zolang met je meedraagt, wordt in gedachten steeds groter.’ 

Een geheim toevertrouwen aan een dagboek of in een brief, kan de druk al enorm van de ketel halen, zegt Keijsers. ‘Het nadeel daarvan is alleen dat een dagboek niet tegen je zegt: zullen we een rondje hardlopen of naar de psycholoog gaan? Want uiteindelijk hebben mensen met belastende geheimen ook actieve steun nodig.’ 

Praten over een geheim is nodig om een kind te kunnen helpen. Daarom vertelt Lucassen in psycho-educatieve gesprekken aan kinderen die met een belastend geheim rondlopen dat er goede en slechte geheimen zijn. ‘De slechte zijn de geheimen waardoor je je slecht blijft voelen, en die kun je beter doorvertellen.’ Dat besef bij kinderen vindt ze belangrijk om revictimisatie te voorkomen: het op een later moment opnieuw slachtoffer worden van kindermishandeling of huiselijk geweld. ‘Doordat kinderen hun geheim vertellen, kunnen ze geholpen worden om het geweld of de mishandeling van dat moment te stoppen. Daarmee begint niet alleen de verwerking van hun trauma, maar ook de versterking van hun weerbaarheid.’ 

Lucassen ontwikkelde samen met hoogleraar klinische ontwikkelingspsychologie Saskia van der Oord WRITEJunior, een behandeling voor kinderen met PTSS-klachten, waarbij kinderen onder begeleiding van een hulpverlener hun verhaal opschrijven. Vaak gaat het om familiegeheimen of individuele geheimen van de kinderen. Deze cognitieve gedragstherapie, die inmiddels ook op de opleidingen tot gz-psycholoog wordt gebruikt, bestaat uit vier elementen: exposure (het verbinden van de gebeurtenissen, met wat je voelde, dacht en deed), cognitieve herstructurering (hoe kun je er anders tegenaan kijken, zodat je uit de slachtofferrol komt), coping (wat doe ik als verdrietig ben of als ik de pleger tegenkom), en tenslotte social sharing: het delen van het verhaal met enkele vertrouwde personen uit je omgeving. ‘Kinderen krijgen dan steun en erkenning voor wat ze hebben meegemaakt,’ zegt de therapeut. ‘Vaak zeggen ze na afloop dat ze het héél leuk vonden om te doen. Dat treft me dan, gezien de zware onderwerpen waarover het gaat.’

In het algemeen zijn kinderen en jongeren verrast over de positieve reacties die ze krijgen bij het onthullen van hun geheim, blijkt uit onderzoek van Keijser. Maar wat als het vertellen van een geheim niet het gewenste effect heeft – denk aan een onthulling van huiselijk geweld op school, waarna het kind thuis op zijn donder krijgt? Lucassen denkt dat de Meldcode kindermishandeling daarin kan helpen, omdat dan hulpverlening op gang komt. Zelf begeleidt ze ouders die hun kind mishandeld hebben. ‘Mijn houding is: je slaat je kind waarschijnlijk niet voor je lol maar uit onmacht, dus hoe kunnen we dat veranderen?’ Als een kind als gevolg van een onthulling toch uit huis geplaatst moet worden vanwege de veiligheid, zal hij of zij zich daar doorgaans ambivalent over voelen. ‘Kinderen blijven loyaal naar hun ouders. Vaak maken ze een tweedeling: het pleeggezin is oké, maar de uithuisplaatsing is de schuld van de voogd. Zo kunnen ze voor hun gevoel loyaal blijven naar zowel hun biologische als hun pleegouders.’

Loes Keijsers vindt het belangrijk om jongeren met problemen op individueel niveau inzicht te geven en te activeren. Ze is bezig met een project waarin zij elke twee weken via een vragenlijst doorgeven wat hun gedrag is en hoe ze zich voelen. ‘Zo willen we er bijvoorbeeld achter komen hoe verschillend jongeren zich voelen over het hebben van geheimen voor hun ouders. Daardoor kunnen we in de toekomst hopelijk een veel persoonlijker aanpak bieden.’

Tot slot vindt Lucassen het belangrijk om een misverstand uit de wereld te helpen: 'Het is niet waar dat kinderen te jong zouden zijn om te praten over traumatische gebeurtenissen in hun omgeving.' Daarbij doelt ze met name op familiegeheimen rondom suïcide of moord, die vaak voor kinderen verborgen worden gehouden door de ouders. ‘Professionals mogen ouders meer stimuleren om deze geheimen te onthullen. Mijn ervaring is dat je al op heel jonge leeftijd met een kind over zijn traumatische ervaring kunt praten. Als de ouders een belastend familiegeheim pas veel later aan een kind vertellen, geeft dat een deuk in zijn vertrouwen.' En vertellen moeten ze het. Want: 'Geheimen komen altijd uit, en altijd op een lullige manier.’

Iemand in vertrouwen nemen over de mishandeling of het misbruik dat je hebt meegemaakt, wordt binnen de wetenschappelijke literatuur onthulling, disclosure of self-disclosure genoemd. Terwijl er in Nederland nog maar weinig onderzoek naar gedaan is, zijn er in internationale onderzoeken honderden mishandelde kinderen over dit onderwerp bevraagd. 

Uit deze onderzoeken en uit het Scholierenonderzoek Kindermishandeling weten we dat het merendeel van de mishandelde kinderen niet zelf hulp zoekt. Een van de oorzaken hiervan is dat deze kinderen continu balanceren tussen wel en niet willen vertellen over wat ze meemaken. 

Waarom? 

McElvaney, Greene en Hogan (2013) beschrijven op basis van 22 diepte-interviews met kinderen dat veel kinderen enerzijds graag wilden dat de thuissituatie veranderde, maar zich tegelijkertijd schaamden voor wat er gebeurde en ook angstig waren voor wat er mogelijk kon gebeuren als zij zouden praten. 

Een Zweedse studie onder ruim drieduizend adolescenten concludeerde dat het ontbreken van een volwassene die zij konden vertrouwen de belangrijkste reden was om niet over de thuissituatie te praten. 

Cees Hoefnagels is senior onderzoeker aan de Hogeschool Utrecht en doet momenteel onderzoek naar de rol van docenten in het basisonderwijs bij self-disclosure. Hij herkent het balanceren: ‘Kinderen die te maken hebben met misbruik en geweld zitten in een spagaat: ze zijn bang, maar voelen tegelijkertijd het verlangen om gehoord te worden. Vóór ze hun persoonlijke informatie onthullen, scannen ze hun sociale omgeving: hoe reageert deze persoon op wat ik zeg, en is er ruimte en aandacht voor mijn verhaal? 

Zo’n scan valt volgens Hoefnagels meestal negatief uit. 'Omdat het voor het kind toch te eng is om iets te zeggen, omdat het te bang is voor de reactie van de pleger of voor het eigen idee van de implicaties – ‘misschien word ik uit huis geplaatst’ – of omdat het zelf het gevoel heeft dat je dit niet zomaar aan iemand vertelt.’

Wat kun je als professional doen om de afweging ‘wel of niet vertellen’ te laten doorslaan naar ‘wel‘? De ondervraagde kinderen in de buitenlandse studies noemen diverse factoren die een disclosure bevorderen (zie ook kader). Zo onthullen ze bijvoorbeeld vaker nadat iemand naar de situatie thuis heeft gevraagd, als ze zich realiseren dat kindermishandeling niet hoort en als ze weten dat er hulp beschikbaar is. 

Ook een belangrijke factor voor disclosure is het niet langer in staat zijn om met de situatie om te gaan. ‘Als een kind onthult dat het thuis te maken heeft met geweld, is de kans groot dat het lijden enorm is,’ weet Aafke Nauta, frontoffice medewerker bij Veilig Thuis Friesland. ‘De angst om te praten is op dat moment minder groot dan de angst voor de situatie thuis. Dat betekent dat het kind écht in nood is en waarschijnlijk al langere tijd met zijn of haar problemen rondloopt.’

De jongeren van de Jongerentaskforce van Augeo die over dit onderwerp zijn bevraagd, geven inderdaad aan dat een disclosure een proces is en dat het durven en willen praten tijd nodig heeft. Ook vertellen ze dat het voor hen heel belangrijk is geweest dat er iemand was die hun oprechte aandacht gaf en geïnteresseerd was in hoe het met hen ging. Wie dat was, maakte niet zozeer uit, zolang diegene maar vertrouwen uitstraalde, liet merken dat de jongere altijd welkom was en beschikbaar was op de momenten dat de jongere het nodig had. 

Een expliciete uitnodiging kan een kind aanzetten tot disclosure, beamen Hoefnagels en Nauta. Hoefnagels: ‘Een kind moeten weten dat het echt met je mag komen praten. Dus: wees open, wees beschikbaar en luister aandachtig. Of begin gewoon met de vraag: wil je wat vertellen?’ 

Hoefnagels noemt het van belang dat kindermishandeling en seksueel misbruik bespreekbaar worden gemaakt, bijvoorbeeld door een hulpverlener of door de leerkracht op school. ‘Professionals vinden het naar mijn idee nog te vaak moeilijk om expliciet naar nare ervaringen te vragen of deze te bespreken; niet alleen kinderen maar ook zij kunnen gevangen zijn in een cultuur van zwijgen.

Maar voor een kind is het enorm belangrijk dat een hulpverlener het initiatief neemt en naar bijvoorbeeld misbruik vraagt met: “Zit er iemand aan je op een manier die jij niet fijn vindt?” Of dat de leerkracht op school een themales over kindermishandeling geeft. 

Niet alle kinderen die ermee te maken hebben zullen direct na zo’n vraag of zo’n les een vorm van kindermishandeling onthullen, maar je geeft de boodschap af dat dit iets is waarover met jou gepraat mag worden. En sommige kinderen doen dat vervolgens op een later tijdstip.’ 

Die onthulling verwoordt een kind vaak niet heel expliciet. Kinderen zeggen zelden: "ik word geslagen”, of: “ik word misbruikt”. Hoefnagels: ‘Een kind dat persoonlijke informatie onthult, gebruikt  ̶  bewust of onbewust  ̶   een route die voor hem of haar de beste en de enig denkbare is. Het vertelt bijvoorbeeld over de poes die ziek is of over een zusje dat wat naars heeft meegemaakt. Het is belangrijk te beseffen dat zo’n allereerste opening een opstapje kan zijn naar bijvoorbeeld: “Papa en mama hebben altijd ruzie.” Kinderen zijn wat dat betreft net als volwassenen: ze laten niet gelijk het achterste van hun tong zien.’  

‘Zorg daarom dat er ruimte is om te praten,’ vult Nauta aan. ‘Letterlijk en figuurlijk. Neem de tijd en zoek een plek waar niemand meeluistert. Zorg dat het kind zich kan ontspannen. Je hoeft niet gelijk te gaan zitten. Soms kan het helpen als jij gewoon je dingetjes blijft doen, even opruimen bijvoorbeeld, terwijl het kind ontspant. Het kind mag het moment kiezen om te vertellen. En laat altijd merken: ik zie je, ik heb de tijd. Als het kind dan komt… Luister en zeg dat het alles tegen je mag zeggen en dat door hulp de situatie kan veranderen.’

Disclosure kan ook bij de hulpverlener veel losmaken. Het gevoel overvallen te worden, ongeloof doordat je niet geneigd ben aan het ergste te denken, eigen oud verdriet… ‘Besef dan dat je altijd vanuit je eigen kader reageert,’ zegt Nauta. ‘Misschien heb je zelf iets dergelijks in je jeugd meegemaakt, of ken je de ouders heel goed, waardoor je geneigd bent om de situatie te overdrijven of juist te bagatelliseren.

Soms zie je het zelf allemaal even niet meer. Maar dat is wél belangrijk: de situatie te zien zoals die is. Het is daarom goed om je gevoelens te delen en iemand anders te laten meekijken: wat is er aan de hand en hoe ernstig is het? Je hoeft het dus niet in je eentje te doen. Advies vragen aan Veilig Thuis is bijvoorbeeld altijd een optie.’

Voor iedereen die met kinderen of jongeren werkt, heeft Hoefnagels nog een advies: ‘Zorg voor bijscholing of ondersteuning van een collega als je je niet op je gemak voelt met dit onderwerp. En heel belangrijk: kijk niet weg, maar luister met aandacht en een open hart naar het kind. We zijn soms te bang om dit probleem onder ogen te zien, we zijn er in Nederland aan gewend geraakt om in ons handelen de rechten van het kind niet uit te voeren. Bizar.’

Bronnen: 

• R. McElvaney, S. Greene en D. Hogan, To tell or not to tell? Factors influencing young people's informal disclosures of child sexual abuse, Journal of Interpersonal violance (2013)
• C. Jernbro e.a., Disclosure of Child physical abuse and perceived adult support among Swedish adolescents, Child Abuse Review (2017)
• R. Schellingerhout en C. Ramakers, Scholierenonderzoek Kindermishandeling 2016, Radboud Universiteit (2017)

Voor professionals is een verzoek tot geheimhouding vaak een lastige kwestie: enerzijds wil je er eerlijk over zijn dat je geen geheimhouding kunt beloven. Anderzijds wil je het kind niet afschrikken of er met je mededeling dat je andere mensen moet gaan betrekken voor zorgen dat het kind niets meer vertelt.

Voor kinderen kan het idee dat jij de geheimhouding gaat doorbreken heel bedreigend aanvoelen. Wat gaat er dan allemaal gebeuren? Als het kind het gevoel van controle verliest, kan het daardoor in paniek raken. Reden temeer om zorgvuldig om te gaan met een verzoek tot geheimhouding. 

TIP 1

Vraag door

Het verzoek komt altijd ergens vandaan. Vraag daarop door: ‘Waar ben je bang voor?’, of: ‘Wat kan er gebeuren als ik dit met je ouders bespreek?’. Soms kun je een kind meteen geruststellen (‘Nee, voor wat jij me nu vertelt, gaat papa niet naar de gevangenis’), soms betekent het antwoord van een kind dat je (opnieuw) moet overleggen met Veilig Thuis of een collega over hoe je ervoor kunt zorgen dat het kind veilig blijft terwijl jullie de volgende stap zetten.

TIP 2

Bespreek je redenen

Het helpt als een kind begrijpt waarom je zijn verhaal niet (geheel) voor je kunt houden. Leg uit waarom het nodig is dat er verandering komt in zijn situatie. Bijvoorbeeld: ‘Het is lief dat je zoveel voor je moeder zorgt. Maar jij hebt ook iemand nodig die voor jóu zorgt.’ Of: ‘Kinderen van ouders die zulke erge ruzies maken hebben daar vaak veel verdriet en stress van.’

Benoem daarbij ook dat er niets verandert of dat er geen hulp kan komen als jij het verhaal van het kind geheimhoudt. Maar wees je ervan bewust dat voor deze kinderen verandering vaak heel eng is. Het helpt als ze begrijpen waarom die verandering nodig is.

TIP 3

Ondertitel je intenties

Voor kinderen die onveilig opgroeien is het niet vanzelfsprekend dat volwassenen het beste met hen voor hebben en rekening houden met hun grenzen en behoeften. Benoem daarom expliciet wat je bedoeling is, en met welke intentie je bepaalde stappen zet: ‘Je zei dat je bang bent dat je ergens anders moet wonen. Dat is nu niet aan de orde. Ik ben hier juist omdat ik samen met jullie wil bekijken hoe het hier thuis beter kan gaan.’ Of: ‘Nee hoor, ik vind je niet stom. En jouw ouders vind ik ook niet stom. Ik wil jullie juist graag helpen.’

TIP 4

Formuleer zorgvuldig

Met wat je zegt, wil je het kind natuurlijk niet nog angstiger maken. Met zinnen als: ‘Ik ben verplicht om dit te melden’, of: ‘Ik kan geen geheimhouding beloven’, verschuil je je als het ware achter regels en ga je uit contact met het kind. Daarmee kun je de paniek bij het kind onbedoeld vergroten. 

Probeer daarom juist op lastige momenten in het gesprek altijd weer even contact te maken en spreek daarbij uit wat je wél kunt beloven: ‘Ik zie dat je ervan schikt. En dat snap ik ook, nu je me hebt verteld waar je bang voor bent. Ik ga mijn uiterste best doen om je te helpen. En als ik denk dat ik daarvoor met iemand moet overleggen, zal ik dat altijd eerst met jou bespreken. Dan kunnen we samen afspraken maken over wat en hoe ik de dingen met die ander bespreek.’

TIP 5

Geef regie waar het kan

Als jij in actie komt, betekent dat controleverlies voor het kind. Dat kan heel beangstigend zijn. Het kan helpen als een kind in dit heel ingewikkelde proces of bij de stap waar hij zo tegen opziet toch ook een mate van invloed ervaart. Bekijk waar je een kind over kan laten meepraten. Misschien kan het bepalen welke details je wel en niet zult delen. 

Voor een jonger kind kan het fijn zijn als je samen concreet bedenkt wat het kind zelf belangrijk vindt dat je met zijn ouders bespreekt (bijvoorbeeld: ‘Ik wil op een vaste dag naar papa, zodat ik kan blijven voetballen’). Oudere kinderen kunnen vaak goed meedenken over welke insteek het beste werkt bij hun ouders of bedenken of ze zelf ook bij (een deel van) het gesprek willen zijn. 

TIP 6

Dwing niet tot praten

Soms is praten gewoonweg te ingewikkeld of te bedreigend. Als een kind besluit om niets te vertellen, dan mag dat, hoe lastig dat voor jou ook kan zijn. Stel het kind gerust door te zeggen: ‘Je hoeft me niets te vertellen dat je niet wilt vertellen.’ Soms kan dat een kind juist over de drempel helpen. Als het bepaalde dingen voor zichzelf houdt, wil dat niet zeggen dat je niets voor hem kunt betekenen. Misschien kun je wel praten over hoe hij zich voelt of juist over fijne dingen. Blijf je betrokkenheid tonen, neem af en toe zelf initiatief tot een gesprekje en laat merken dat het kind altijd bij je terecht kan, ook als het niet wil praten.