‘Natuurlijk wil ik dat seksueel misbruik stopt, maar vooralsnog zijn we daar nog niet. Wat enorm zou helpen, is als iedereen zou begrijpen dat opgroeien in een onveilig gezin de sterkste voorspeller is voor slachtofferschap en/of plegerschap. De grootste klapper kunnen we maken als hulpverleners structureel aan de onderliggende factoren blijven werken die voor een onveilige situatie in het gezin zorgen. Dat vraagt veel geld, tijd, visie, tact en commitment van alle betrokkenen. Een quick fix bestaat niet.’

‘Wanneer iemand ouder wordt, veranderen de traumatische herinneringen niet zozeer, maar wel de betekenis die hij of zij aan die herinneringen koppelt. Verwerken is een dynamisch proces. Mensen hebben letterlijk tijd nodig om dingen in het juiste perspectief te gaan zien. Daarom ben ik groot voorstander van een periodieke check-up voor kinderen die slachtoffer zijn van seksueel misbruik.

In het Wilhelmina kinderziekenhuis van het UMC Utrecht, waar ik werk, komen kinderen met een chronische of levensbedreigende ziekte jaarlijks of halfjaarlijks terug met hun ouders. Er wordt dan besproken: hoe ga je met je ziekte en je medicatie om? Is het bespreekbaar met je vrienden? Hoe beïnvloedt je ziekte je sociale ontwikkeling? Je seksuele ontwikkeling? Precies dat wil ik ook voor kinderen die slachtoffer zijn van seksueel misbruik, want het werkt preventief en ondersteunend. Bovendien denk ik dat veel ouders het prettig vinden als we een oogje in het zeil houden.’

‘Overigens is het heel belangrijk te beseffen dat seksueel misbruik niet per definitie betekent dat een kind niet meer kan functioneren. Of dat alle kinderen er hun leven lang last van houden. Ongeveer de helft van de kinderen ontwikkelt ernstige klachten door het misbruik - en deze kinderen komen wij tegen als hulpverlener.

Gelukkig weten we steeds beter hoe we slachtoffers kunnen behandelen en hoe we bij plegers recidive kunnen voorkomen. Geloofd en gesteund worden maakt hét verschil in de verwerking. En de kans op herhaling van misbruik kan bijvoorbeeld verminderen door een kind te helpen met het verwerken van het misbruik met een traumagerichte behandeling, zoals EMDR, schrijftherapie of cognitieve gedragstherapie,’ aldus Iva. Ze benadrukt: ‘Er kan zo veel, wacht daar niet mee. En als dat nog niet gaat, kijk dan samen naar een aflevering van Het Klokhuis. Het draagt allemaal bij aan de verwerking.’

De helft van de kinderen die seksueel misbruik heeft meegemaakt, maakt dat later in zijn of haar leven nogmaals mee. Dat heet revictimisatie. Hoewel de verklaring hiervoor niet eenduidig is, maakt het litteken van het eerste misbruik een slachtoffer kwetsbaar voor herhaling. Iva: ‘Een laag zelfbeeld. Of misschien heb je als kind geleerd dat je via seks affectie of aandacht krijgt. Dat een ander jou dan lief vindt of aardig voor je is. Of je zoekt onbewust de dingen op die je kent - we weten dat een brein altijd op zoek is naar voorspelbaarheid. Ook zijn er veel slachtoffers die door het eerste misbruik hebben geleerd om hun gevoel uit te schakelen, te dissociëren. Als er dan later weer iemand ongewenst aan hen zit, weten ze hoe ze “weg” kunnen; pas als het afgelopen is, komen ze weer terug. Ook kan er sprake zijn van hyperseksualiteit. In dat geval gaan slachtoffers later zelf heel veel bezig met seks. En ook daarbij kunnen situaties ontstaan waarin opnieuw misbruik plaatsvindt.’

‘Boeken zoals Het hele dorp wist het van Rinke Verkerk maken ons een stukje wijzer over hoe systemen zich sluiten als misbruik uitkomt. Rinke laat zien wat de rol is van omstanders als seksueel misbruik uitkomt. Hoe omstanders in de directe sociale omgeving van slachtoffers, zoals familie of vrienden, slachtoffers kunnen veroordelen, maar ook hoe systemen en gemeenschappen - denk aan scholen, sportverenigingen en kerken - bijdragen aan het in stand houden van seksueel misbruik, door weg te kijken of zelfs een slachtoffer buiten te sluiten. Ik adviseer jonge hulpverleners om die boeken te gaan lezen. Zorg voor een open mind en begrijp waarom kinderen zo lang wachten met praten. Oordeel niet. Bovendien heeft een slachtoffer tijd nodig om te begrijpen wat hem of haar is aangedaan en ontnomen.’

Dat verlies maakt het wel begrijpelijk dat sommige slachtoffers hun geheim achteraf liever niet onthuld hadden. Driekwart van de mensen die ermee naar buiten komt, blijkt geconfronteerd te worden met negatieve of beschuldigende opmerkingen.’

‘Als misbruik binnen de familie uitkomt, is er maar één route mogelijk: dan moet je voor het kind gaan staan. De consequentie van deze route is wel dat iedereen wat verliest, want een familie, een unit, valt uiteen. En het slachtoffer zal geneigd zijn zichzelf daarvan de schuld te geven, terwijl níemand schuldig is aan zijn familieleden vertrouwen. Dat is tenslotte de groep waar je bij hoort, de mensen op wie je moet kunnen terugvallen. En als dan blijkt dat oom Jan, met wie je ieder jaar zo gezellig Sinterklaas vierde, jarenlang aan jouw nichtje heeft gezeten - en jij steunt jouw nichtje - dan zal je familie nooit meer dezelfde zijn.

‘Herkenning is belangrijk, want daarmee kun je tijd tot de onthulling verkorten. Slachtoffers blijven gemiddeld dertien jaar lang zwijgen over wat er is gebeurd. Al die tijd zet de overtuiging dat ze een slecht, vies en raar kind zijn zich vast in hun hoofd als een soort vastgelopen plaat. Hoe korter dat duurt, hoe eerder iemand tegen ze kan zeggen: “Het ligt niet aan jou. Grote mensen of grote kinderen mogen dit gewoon niet doen. En het is heel normaal dat jij een knuffel nodig hebt als je klein bent en thuis tekortkomt. Het is de volwassene die zijn grenzen moet bewaken. En die zijn broek moet aanhouden. Kinderen hebben daar geen verantwoordelijkheid in, of schuld aan.” Een kind van 8, 9 jaar heeft zelf nog geen besef van de verantwoordelijkheid van een volwassene.’

Dat het beeld van seksueel misbruik veranderd is, zie je terug in de manier waarop jeugdprogramma’s er aandacht aan besteden. ‘Waar De Dokter Corrie Show bij een item over grenzen aangeven in 2021 nog schaduwen van de pleger als monster met klauwen liet zien, zie je nu in Het Klokhuis een stiefvader met wie het kind het juist heel leuk heeft, maar die het kind ook opzadelt met een geheim.

We zijn het ook veel normaler gaan vinden om op school en thuis met boekjes met kinderen te praten over wensen en grenzen. Over aanrakingen die oké zijn en niet oké.

We horen terug dat misbruik vaker onthuld wordt wanneer NOS Jeugdjournaal of Het Klokhuis aandacht aan het onderwerp besteden. Kinderen herkennen: dit gaat over mij. Daarom moeten we hierin blijven investeren. Met kinderen praten over wensen en grenzen loont. Ik zoek naar manieren waarop we daarmee al in groep 1, in plaats van in groep 8 kunnen beginnen, zonder kinderen bang te maken.’

Nog maar vijftig jaar geleden werd aangenomen dat 1 op de 1,1 miljoen vrouwen incest overkwam. En dat de gevolgen van incest verwaarloosbaar waren. Nel Draijer kwam in 1988 met onderzoek dat aantoonde dat 16 procent van de vrouwen in Nederland als kind door een familielid of een huisgenoot misbruikt was. Inmiddels weten we hoe wijdverbreid seksueel misbruik plaatsvindt: in de kerk, in de jeugdzorg, in de mediawereld, online. ‘Het gebeurt overal en niet - zoals vroeger werd gedacht - alleen maar door mannen in bosjes of in disfunctionele gezinnen,’ aldus Iva. ‘Misbruik van kinderen gebeurt in 85 tot 90 procent van de gevallen door iemand die het kind heel goed kent en die het soms ook aardig vindt, vaak onder de vlag van liefde. En dat is een heel fnuikende vorm, want er komt helemaal geen geweld aan te pas.’

‘Een kind dat seksueel misbruikt wordt, denkt vaak: ik ben een raar kind. Ik heb iets verkeerd gedaan. Ik ga op mijn kop krijgen. En het is mijn schuld als opa in de gevangenis komt. Het kind wordt gedwongen met twee werkelijkheden te leven,’ legt Iva uit. ‘Steeds moet het nadenken: wat laat ik wel zien van mezelf en wat niet? Want niemand mag het weten.’ Tegelijk is er de druk van de pleger, want die doet er alles aan om het slachtoffer het zwijgen op te leggen. Soms gebruikt een pleger fysiek geweld. En daarnaast zijn er wel tweehonderd varianten van “als je het vertelt dan…”.

Veel mensen denken bij seksueel misbruik aan de handelingen en het geweld, maar bovenal gaat het over de druk van een geheim dat nooit mag uitkomen. Kun je je voorstellen hoe eenzaam en bang kinderen hiervan worden? Het misbruik kan hun sociale, seksuele en emotionele ontwikkeling verstoren. En op de lange termijn is er een sterk verband tussen seksueel misbruik en PTSS, depressie, slaapproblemen, verslavingsproblematiek, suïcidale gedachten en suïcide.’