De laatste jaren van de basisschool is er vaak meer stabiliteit op sociaal gebied, ziet De Castro: ‘Leerlingen zitten met een vaste groep in dezelfde klas, er verandert in die jaren niet zoveel. Daarna is de start op de middelbare school een belangrijk moment. Het is een kwetsbare tijd, kinderen beginnen minder op hun ouders te letten en meer op leeftijdsgenoten.’ Vriendschappen en relaties gaan een grotere rol spelen. En net op dat moment wisselen ze van school en van sociale omgeving. ‘Een belangrijk moment voor middelbare scholen om op te letten of het sociale klimaat wel prettig is.’

Onderzoek naar emotiewoorden laat iets vergelijkbaars zien. ‘Als ouders benoemen hoe ze zich voelen, en hun kleuter helpen achterhalen hoe die zich voelt, dan doet dat de sociale ontwikkeling van kinderen goed. Dat kan heel simpel: “Vond je dat niet zo leuk? Ben je een beetje boos?” Je ziet dan dat kinderen dat soort taal zelf ook gaan gebruiken. Ze leren zich verbaal uitdrukken, in plaats van met agressie of afstand nemen. Daardoor liggen ze beter in de groep, en kunnen ze van die groep dit soort dingen nog beter leren.’

Om kinderen sociaal weerbaarder te maken is een kleine handreiking soms al genoeg. De Castro geeft een voorbeeld: ‘Mijn collega Anouk van Dijk heeft onderzocht wat voor woorden ouders gebruiken om uit te leggen waarom iemand iets doet. Zij ging met ouders oefenen om vaker “per ongeluk” te zeggen: “Hee, misschien zei je vriendje dat per ongeluk. En wilde hij je niet pesten, maar kwam het even niet zo handig uit dat je meedeed met voetbal.” Ze ontdekte dat kinderen zich door dat woordgebruik socialer gingen gedragen. De mogelijkheid popte in hun hoofd op dat de ander iets misschien toch niet vervelend bedoelde. Net een ander perspectief.’

Alle kinderen die voor het eerst naar school gaan, hebben thuis al sociale vaardigheden geleerd. Maar zijn ze op de kinderopvang of peuterspeelzaal geweest, dan hebben ze al meer geoefend met op hun beurt wachten, samen spelen, rekening houden met anderen en conflicten oplossen. ‘Dat stelt hen in staat om op school en in de klas ook goede relaties aan te gaan.’

Voor kleuters die niet naar de opvang of peuterspeelzaal zijn geweest, is deel uitmaken van een groep kinderen totaal nieuw en overdonderend. Deze kinderen kunnen soms niet goed meekomen. Ze worden buitengesloten of gepest, of houden afstand van de rest omdat ze zich niet in de groep durven te mengen.

In de klas aandacht geven aan groepsvorming kan helpen. De Castro: ‘Dat hoeft niet met een diagnose of een zware interventie. Het vraagt om een leerkracht die met het kind oefent hoe je contact maakt of vraagt of je mee mag doen. Doe het een keer samen. Een leuk hulpmiddel is Stoeltjesdans. Daarmee breng je kinderen met elkaar in contact die elkaar normaal niet opzoeken. Je ziet dat ze dan snel veel van elkaar leren.’

Ook het gezin moeten we niet zien als op zichzelf staande eenheid, vindt De Castro. ‘Je ziet dat gezinnen met wie het goed gaat ondersteuning hebben van de buurt of familie. Gezinnen waar problemen spelen, zijn vaak geïsoleerd en voelen gêne om anderen om hulp te vragen. Het zou goed zijn om bewust te werken aan een klimaat waarin kinderen en gezinnen ingebed zijn in een bredere groep.’

Dat dit werkt, ziet De Castro in oudergroepen, bijvoorbeeld voor moeders die uit de gevangenis komen. ‘Zij hebben vaak een heel moeilijke jeugd gehad en willen hun kinderen een andere toekomst geven. Maar ze hebben een klein sociaal netwerk en weten niet hoe ze het moeten doen. Dan is het fijn om met anderen in een groep van vrouwen te zitten die ook zoiets hebben meegemaakt. Zodat je elkaar kunt aanmoedigen, en problemen geen geheimen zijn waar je in je eentje aan moet werken.

We weten van meer voorbeelden dat oudergroepen rond opvoeding het goed doen. En dan zegt de gemeente soms toch: “Wij vinden dat behandeling individueel moet zijn, want ieder gezin is uniek.”’

Volwassenen kunnen veel betekenen in de sociale ontwikkeling van een kind, zegt De Castro. ‘Vraag je bewust af: loopt het contact van dit kind lekker, bij hobby’s en op school? Hoe zit het met vriendjes, en met pesten? En bespreek samen zijn relatie met andere kinderen.’

Benut ook de mogelijkheden die er zijn om problemen in de sociale sfeer aan te pakken. ‘Dat gebeurt nog niet altijd. Er zijn bijvoorbeeld programma’s tegen pesten die goed helpen, maar nog niet op veel scholen gebruikt worden.’

Scholen hebben sowieso een belangrijke rol, volgens De Castro. ‘Het zou minder taboe moeten zijn om als hulpverlener of als ouder met school in gesprek te gaan. Over wat in de klas of op school kan worden gedaan om te zorgen voor een omgeving waarin het kind beter kan gedijen. Ik sprak laatst een psycholoog, die zei: “Ik kan beter een uur met de leerkracht van dit jongetje praten dan met het kind zelf. Want hij kan zijn klas niet veranderen in zijn eentje.” Maar dit was niet mogelijk, omdat de psycholoog geen indirecte uren mag schrijven en dus niet naar de school mag fietsen om met de leerkracht te praten. Dat geeft iets aan over hoe we onderwijs en zorg los van elkaar hebben getrokken.’

Kinderen vallen vaak buiten de boot als ze dit minder snel oppikken. Doordat ze bijvoorbeeld onvoldoende kansen hebben gekregen om dit te leren, of door een nare ervaring op sociaal gebied. ‘Anderen uit de groep denken: die wordt altijd alleen maar kwaad. Daardoor kan een patroon ontstaan waarbij het kind snel denkt dat anderen tegen hem zijn. De enige manier om ertussen te komen, lijkt ruziemaken en de baas spelen. Van de conflicten die dan ontstaan leren ze vaak niet. Ze denken juist: zie je wel, ze moeten mij niet. Ik moet er de volgende keer nog harder in gaan om toch mijn zin te krijgen.’

Een belangrijke voorspeller voor hoe een volwassene sociaal functioneert, is hoe die als kind leerde omgaan met frustratie en boosheid. ‘Hoe reageer je als iets niet gaat zoals jij wil? Als je bijvoorbeeld niet mag meedoen met een potje voetbal. Of als je verliest bij een spelletje. Kinderen leren van elkaar hoe daarmee om te gaan.’

Als het goed is, leren kinderen ook sociale situaties inschatten: het is nu niet handig als ik meedoe, want ze waren net een potje begonnen. Het ligt niet aan mij. ‘Kinderen leren zich beheersen en snappen dat ze niet meteen moeten gaan slaan.’

Als je kijkt naar wat echt verschil maakt in het leven van mensen, dan is dat de mate waarin ze sociale steun ervaren: ‘Dat blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek naar de behandeling van ADHD bij kinderen. De focus lag op: geven we wel of geen medicatie, wel of geen ouderbegeleiding? Maar na tien jaar blijkt dat beide elementen wel even hebben geholpen, maar er op de lange termijn niet zo toe doen. Wat er wél toe doet is: werden die kinderen geaccepteerd in hun schoolklas? Want buiten de groep vallen geeft gevoelens van angst en depressie, en het heeft invloed op of kinderen wel of niet hun school afmaken.’

Wanneer kinderen geen veilige groep hebben, heeft dat een groot effect. De Castro: ‘Het lukt hen dan niet goed om vertrouwen in anderen en in zichzelf te ontwikkelen, en de angst om niet bij een veilige groep te kunnen of mogen horen, geeft chronische stress - we zijn immers kuddedieren. Er zijn levensloopstudies die mensen van jongs af aan volgen. Je ziet dat mensen die gepest zijn op de basisschool daar als volwassene, van in de 50 of 60, nog veel last van kunnen hebben.’

De invloed van de sociale omgeving op opgroeiende kinderen is lange tijd een blinde vlek geweest, zegt Bram Orobio de Castro. Jeugdhulp richt zich bijvoorbeeld vaak op individuele kinderen en gezinnen. ‘Terwijl we groepsdieren zijn. We zijn zo geëvolueerd dat we elkaar voor zo’n beetje alles nodig hebben. Bijvoorbeeld om sociaal gedrag te leren.’

Daarvoor is wel een sociale omgeving nodig die ons in staat stelt om positieve, veilige verbinding met anderen aan te gaan en waar ruimte is voor autonomie en competentie. De Castro: ‘In zo’n omgeving kun je als kind leren door anderen te imiteren, met anderen mee te voelen en te experimenteren met gedrag en gevoelens. Een veilige groep steunt je daarbij, geeft je de ruimte om nieuwe dingen te proberen en helpt je om emoties te reguleren. Een kind gebruikt de reacties van andere kinderen steeds als spiegel: welke gevoelens en gedragingen zijn oké, en welke niet? In een veilige groep ontwikkel je daarmee vertrouwen in je eigen kunnen, in verbonden kunnen zijn met anderen, en in het omgaan met je gevoelens.’

Als jonge kinderen zich geaccepteerd en gewaardeerd voelen in een groep, leren ze veel over sociaal gedrag en emoties reguleren van elkaar. Hoogleraar orthopedagogiek Bram Orobio de Castro weet hoe je als professional bijdraagt aan zo’n veilige groep.