Veel professionals in het onderwijs en in de zorg herkennen parentificatie uit hun eigen verleden. Zij blijven steeds voor die ander willen zorgen. Bij trainingen systemisch werken voor hulpverleners maken we weleens opstellingen over lastige casuïstiek. Sommige professionals zetten dan hun eigen poppetje midden in het gezin van hun cliënt. En dan schrikken ze. Oh, dat is mijn plek helemaal niet! Daarom is de ouder zo op mij gericht. Ik ben zo hard aan het werk en krijg maar geen beweging in deze situatie. Dat zijn wel echt eyeopeners.

Wij kijken altijd eerst naar de kaas, niet naar de gaten. Je begint met de sterkte kanten van de betrokken familieleden. Wat zijn belangrijke krachtbronnen? Wat zijn de talenten? Die brengen we in een tafelopstelling in beeld met bijvoorbeeld steentjes. Wanneer dat lukt, gaan we de volgende stap zetten en proberen we licht te laten schijnen op donkere plekken. Waar mag niet over gesproken worden? Wat wordt vermeden?’

De begeleiding bestaat vooral uit waarnemen en het stellen van systemische vragen: hoe zijn de personen en gebeurtenissen binnen het systeem met elkaar verbonden? Zijn er patronen van invloed op het verleden, heden en de toekomst?

Je hoeft niet een heel familieverleden te kennen om een opstelling te doen en gezinsleden hebben vaak al heel veel gepraat met hulpverleners. Liever breng ik de situatie in beeld. Zo’n beeld zegt meer dan duizend woorden.’

In dit geval bleek een beladen miskraam, waarover niet werd gesproken, een belangrijke rol te spelen. Dit kwam naar boven toen ik naar het aantal kinderen en hun plek vroeg. Dit verdriet was zo groot en bracht onuitgesproken frustratie tussen de ouders met zich mee. Onbewust voelde hun zoon zich verbonden met zijn niet-geboren broertje of zusje. Door dit inzicht en het geven van een plek aan het kindje in hun gezin, konden alle gezinsleden ruimte maken voor het verdriet en keerde de rust in het gezin terug.’

In de film The wisdom of trauma geeft de wereldberoemde arts Gabor Maté antwoord op de vraag: kan onze diepste pijn een deur naar genezing zijn? (Te zien tegen betaling van een donatie.)

Kijk- en leestips van Marrieloe

In de Amnesty-video Look beyond borders zie je wat er gebeurt als mensen uit allerlei landen, waaronder vluchtelingen, elkaar 4 minuten in de ogen kijken.

Het boek De fontein, vind je plek van Els van Steijn geeft op basis van systemisch werk en aan de hand van een metafoor van de fontein inzicht in vele menselijke kernthema’s zoals je (on)schuldig voelen, te veel verantwoordelijkheid nemen, relaties in stand houden en loslaten. Een verhelderend boek over familiesystemen en het effect van de ‘juiste’ positie innemen.

In systemisch werken wordt geweld gezien als een uitingsvorm, een overlevingsmechanisme. Waar kent dat z’n oorsprong? Door naar de verschillende systeemlagen binnen families, binnen generaties te kijken, komen andere oplossingen in beeld. Als begeleider weet je de antwoorden ook niet, je kunt alleen een veilige omgeving bieden en de juiste vragen proberen te stellen.’

‘Met systemisch werken kijk je op een andere manier naar patronen, dus ook naar patronen van geweld. Systemisch werken gaat over "dat wat nog niet gezegd of gezien mag worden”. Het werkt zeker ook bij gezinnen waar sprake is van onveiligheid. Daar zit namelijk veel oordeel en schaamte omheen. Systemisch werken creëert dan inzicht en begrip. Bij alle familieleden, maar niet in de laatste plaats ook bij de pleger zelf.

‘Ik herinner me een gezin waarvan de ouders zich grote zorgen maakten over het gedrag van hun zoon. Meesters en juffen hadden al aan de bel getrokken, er werd gesproken over speciaal onderwijs. De ouders wisten niet wat ze moesten beginnen, door zijn gedrag was hij niet te handhaven. Ik ben met hen aan de slag gegaan met een familieopstelling.

‘Een familieopstelling is een mooie manier om onbewuste patronen in families in beeld te brengen. Intuïtief zetten mensen de representanten van hun familieleden op een plaats en dan ontstaan er allerlei inzichten. Je kunt dan met afstand en zonder oordeel kijken naar wat dat systeem te vertellen heeft.

‘Ja, er is nog een derde: de balans tussen geven en nemen. In relaties raakt die soms uit evenwicht als de een meer geeft dan de ander.

Als in een familiesysteem een van de drie basisprincipes in de knel raakt, dan ontstaan er onbewust dynamieken die leiden tot herhaling van gedrag, gevoelens, handelingen die het hele systeem verzwakken. Dit gebeurt allemaal onbewust.’

‘Iedereen hoort erbij. Dat is een heel belangrijk uitgangspunt. Dus ook de familieleden waar niet meer over gesproken wordt; dat kan iemand zijn die overleden is of waar niemand meer contact mee heeft.

Een tweede principe is: iedereen heeft zijn plek in een systeem. In de jeugdhulpverlening wordt vaak het patroon van parentificatie herkent, waarbij kinderen voor hun ouders gaan zorgen en zich voor hen verantwoordelijk voelen. Dan nemen ze feitelijk de plek van hun grootouders in. Wanneer dit in een opstelling in beeld komt, is de eerste stap om daar erkenning aan te geven. Benoemen dat het kind uit liefde de lasten voor ouders draagt maar dat dit niet zijn of haar plek is. Het is belangrijk om vervolgens ruimte maken zodat het kind weer zijn eigen plek kan innemen, bijvoorbeeld door het kind te laten weten dat de lasten ook zwaar zijn voor papa en/of mama en dat er andere grote mensen zijn, concreet maken wie dat zijn, die hen daarin ondersteunen. En je kunt met het kind overleggen bij wie het terecht kan wanneer er zorgen zijn over papa of mama.

‘Mensen maken deel uit van heel veel systemen. Het primaire systeem is het familiesysteem, met de hele familiegeschiedenis die daarbij hoort. En deze familie maakt ook weer deel uit van een groter systeem, namelijk de maatschappij. Al die systemen - familie, vrienden, werk - interveniëren voortdurend met elkaar.

Door systemisch te werken, kijken we naar een kind, zijn ouders en de familie. Maar ook naar de familiegeschiedenis: naar de zwarte bladzijden daarin, naar wat vermeden wordt. Welke lasten worden in de familie gedragen, zoals verlies, geweld?

Wij worden regelmatig bij lastige casuïstiek ingeschakeld en daarnaast trainen we professionals en managers in systemisch werken. Ik ben er inmiddels van overtuigd dat meer kennis over systemen en systemisch werken professionals veel kan brengen. We weten gelukkig ook steeds meer over hoe systemen werken en wat de basisprincipes zijn. En er is in de zorg steeds groeiende aandacht voor.

Er wordt niet meer alleen naar het gedrag van het kind in kwestie gekeken, maar ook naar de geschiedenis en oorsprong van bijvoorbeeld geweld. Zeker waar het niet de eerste keer is dat er in de familie klappen vallen. Het gedrag van mensen staat niet op zichzelf, geweld ook niet.’

Kan systemisch werken ook geweldspatronen doorbreken?

Kun je een concreet voorbeeld van een familieopstelling geven?

Je bent een voorstander van familieopstellingen. Waarom?

Je noemde twee belangrijke principes van systemisch werken. Zijn er meer?

Wat zijn voor jou de belangrijkste principes van systemisch werken?

Wat houdt systemisch werken voor jou in?

In gezinnen waar sprake is van geweld, wordt veel gezwegen. ‘Bij ons gaat het vaak over wat nog niet gezegd of gezien mag worden,’ zegt Marrieloe Ars, directeur van het Centrum voor Systemisch Werk.

‘Een familieopstelling zegt meer dan duizend woorden’