‘Ouders, opvoeders, docenten en hulpverleners nemen regelmatig contact op met Helpwanted. Ze hebben zorgen over een kind, vragen over de online wereld of een hulpvraag bij online grensoverschrijdend gedrag. Vaak kunnen ze nog wel wat steun gebruiken bij het reageren op een manier die écht helpt.

De eerste impuls is vaak: de smartphone afpakken of het online gedrag controleren. Logisch, want je wil je kind beschermen. Toch werkt straffen vaak averechts. Het maakt de drempel om hulp te vragen juist hoger. Kinderen durven dan niets meer te zeggen uit angst voor straf, terwijl zij slachtoffer zijn - en niets fout hebben gedaan.

Ook waarschuwende boodschappen als: “Ik had je toch gezegd dat dit kon gebeuren”, kunnen een kind een schuldgevoel geven. Het denkt dat het beter had moeten weten, en schaamt zich. Dat maakt het nóg moeilijker om hulp te zoeken.

Ouders zouden daarom zonder oordeel moeten luisteren en vertrouwen moeten tonen. Benadrukken dat hun kind niet verantwoordelijk is voor wat er is gebeurd, en dat er altijd hulp is. In gesprek gaan over de online wereld zou net zo gewoon moeten zijn als vragen hoe het op school was. Wat maken ze mee? Wie volgen ze? Waar worden ze blij van of maken ze zich zorgen over? Als dat gesprek normaal wordt, wordt het makkelijker om te praten als er echt iets misgaat.’

Als een jongere slachtoffer is geworden, is het belangrijk om een veilige plek te bieden waar hij zijn verhaal durft te vertellen. Daarbij moet je zeker niet - al is het onbedoeld - aan victim blaming doen, zegt Esparbé Gasca. ‘Vraag dus niet: “Waarom heb je dan ook een naaktfoto gedeeld waarop ook je gezicht staat?” Daarmee schuif je de schuld in de schoenen van het slachtoffer, terwijl die schuld bij de pleger ligt.’

Bagatelliseer het probleem niet, maar maak het ook niet zwaarder dan nodig. In plaats daarvan is het belangrijk om zonder oordeel te luisteren en praktische hulp te bieden. ‘Help het slachtoffer om weer grip op de situatie te krijgen. Je kunt bijvoorbeeld samen naar Helpwanted gaan voor informatie over de stappen die je kunt zetten.’

Elke situatie vraagt om een andere aanpak. Daarbij moet je rekening houden met de achtergrond en omgeving van het slachtoffer, zegt Esparbé Gasca. ‘Ondersteuning en openheid thuis zijn niet altijd vanzelfsprekend. Stel daarom de mogelijkheden en behoeften van het slachtoffer centraal en doe nooit iets zonder diens toestemming.’

Daarnaast is het belangrijk om signalen van online seksueel misbruik te herkennen. ‘Je kunt letten op veranderingen in gedrag: is iemand ineens veel online? Verbergt diegene zijn beeldscherm als je in de buurt komt? Ook als een jongere vage verhalen vertelt over iemand die hij online heeft ontmoet, of als iets te mooi klinkt om waar te zijn, moeten er alarmbellen gaan rinkelen.’ Verder zijn er signalen zoals onverklaarbare stress of paniekaanvallen, slecht slapen, huilen om onduidelijke oorzaak, schrikachtig reageren, financiële problemen, spijbelen en niet meer naar school willen. ‘Hoewel deze signalen ook op andere problemen kunnen wijzen, zijn het belangrijke aanwijzingen dat er iets speelt.’

Professionals kunnen een belangrijke rol spelen, zowel in preventie als in nazorg. ‘Verdiep je in de online wereld, die is onlosmakelijk verbonden met de wereld van jongeren,’ adviseert Esparbé Gasca. ‘Weet hoe de online wereld doorwerkt in de fysieke wereld en andersom. Praat erover zonder oordeel. Vraag op een open manier naar hun ervaringen met sociale media en online contact. Vergeet ook de online game-wereld niet.

Stel een kind of jongere vragen als: “Gebruik je weleens Snapchat? Hoe ga je om met vriendschapsverzoeken van onbekenden? Wat vind je van influencers als Andrew Tate?” Kijk samen naar stappen die je kunt nemen, zoals je privacy beschermen in de instellingen. Bespreek respectvolle omgangsvormen. Weet ook wat er online verboden is, zoals sextortion, grooming en het zonder toestemming delen van naaktbeelden. En weet waar je hulp kunt vinden.’

De gevolgen van online seksueel misbruik kunnen hetzelfde zijn als bij fysiek seksueel misbruik. Bij Helpwanted melden zich slachtoffers met klachten als angst en paniekaanvallen, slaapproblemen, schaamte en zelfs suïcidale gedachten. Daarom werkt de organisatie samen met Centrum Seksueel Geweld en Fier. Esparbé Gasca: ‘Slachtoffers verliezen hun vertrouwen in anderen en hebben het gevoel alle regie kwijt te zijn. Het idee dat iedereen de foto’s heeft gezien, is vreselijk voor hen. Daarbij houden ze altijd een bepaalde angst: duikt zo’n foto ooit weer op? Je kunt de beelden wel offline laten halen, maar als iemand het beeld heeft opgeslagen, kan het opnieuw gedeeld worden. Dat is anders dan bij fysiek seksueel misbruik.’

Daarnaast spelen schuldgevoelens een grote rol. Slachtoffers geven zichzelf vaak de schuld, denken dat ze dom zijn geweest of durven uit schaamte niet om hulp te vragen. ‘Dat maakt het extra lastig om uit de situatie te komen. Vooral als je het gevoel hebt dat je er met niemand over kunt praten. In omgevingen waar schaamte en taboe liggen op relaties en seksualiteit is de drempel om hulp te zoeken soms nog hoger.’

Bovendien draagt de maatschappij hieraan bij. Als er strikte opvattingen bestaan over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen, en er een dubbele seksuele standaard geldt, worden vrouwelijke slachtoffers vaak extra hard aangepakt. Er wordt dan verondersteld dat zij het online misbruik hadden kunnen voorkomen door zich anders te gedragen. Tegelijkertijd lopen jongens en mannen het risico dat hun slachtofferschap niet, of niet voldoende, wordt erkend door stereotypen over mannelijkheid, wat hun gevoelens van schuld en schaamte vergroot.’

Online seksueel misbruik kan echt iedereen worden aangedaan. Maar er zijn duidelijk risicogroepen zoals mensen die eerder te maken hadden met interpersoonlijke traumatisering, eenzaam of sociaal geïsoleerd zijn, of een licht verstandelijke beperking hebben.

Esparbé Gasca:‘Jongeren lopen over het algemeen het grootste risico. Hoe meer je online bent, hoe groter de kans dat je met een vorm van online misbruik in aanraking komt.’ Extra risico lopen mensen uit de lhbti-gemeenschap en anderen die te maken hebben met maatschappelijke ongelijkheid en discriminatie in de fysieke wereld. ‘We zien bijvoorbeeld regelmatig dat islamitische meiden zonder hoofddoek als doelwit gekozen worden door shamegroepen. Soms met serieuze bedreigingen tot gevolg.’

Ook extra kwetsbaar zijn jongeren die opgroeien in een omgeving waar eer een belangrijke rol speelt. Zij ervaren dan vaak een dubbele last: de impact van het misbruik zelf én de angst dat dit hun familie-eer schaadt. ‘Voor deze slachtoffers is het risico groter dat ze door hun eigen omgeving worden afgewezen of zelfs bedreigd.’

Niet alle vormen van online seksueel misbruik zijn beeldgericht. Soms draait het juist om het opbouwen van een band, zoals bij grooming. Hierbij wint een ‘digitale kinderlokker’ met een nepprofiel het vertrouwen van een kind of jongere. Het doel: uiteindelijk ergens afspreken voor fysiek contact, wat onder seksueel misbruik valt. ‘Dit kan een lang proces zijn van bedrog en manipulatie waarbij de pleger maandenlang een band opbouwt met het slachtoffer, maar soms gebeurt het ook heel snel. Kinderen hebben meestal geen argwaan doordat ze denken dat ze contact hebben met een leeftijdsgenoot.’

Plegers verschillen sterk van elkaar. Meestal zijn het mannen, maar het kunnen ook vrouwen zijn. Soms gaat het om georganiseerde criminele netwerken die uit zijn op financieel gewin zoals bij financiële sextortion. Het kan ook iemand zijn die een gevoel van macht krijgt door het slachtoffer onder druk te zetten. Andere keren zijn het ex-partners die niet kunnen accepteren dat de relatie over is, of klasgenoten die pesten. ‘Zoals minderjarigen die een naaktfoto van iemand rondsturen zonder zich bewust te zijn van de gevolgen voor het slachtoffer,’ zegt Esparbé Gasca.

‘Over sextortion krijgen wij de meeste meldingen. Slachtoffers worden eerst ingepalmd en daarna verleid tot het delen van een eerste intieme foto. Daarna begint de chantage. Bij jongens gaat het vaak om financiële afpersing, waarbij er soms een criminele organisatie achter zit. Meiden worden vaker onder druk gezet om meer foto’s te sturen of af te spreken, wat kan eindigen in fysiek misbruik. Of de plegers dwingen hen om seksuele handelingen te doen voor de webcam - bij henzelf of bij anderen.’

Ook online shaming komt veel voor. Hierbij wordt fotomateriaal, soms gemanipuleerd met AI, gedeeld in grote chatgroepen om slachtoffers publiekelijk een slechte naam te bezorgen of te vernederen. In zo’n groep worden (intieme) foto’s en video’s van mensen zonder hun toestemming gedeeld, vaak mét persoonlijke gegevens. Esparbé Gasca: ‘Dit kan gebeuren in zogenoemde shame- of exposegroepen. Hier worden vooral jonge vrouwen en meiden publiekelijk aan de schandpaal genageld, bijvoorbeeld omdat ze tegen bepaalde culturele normen uit de groep ingaan. Soms gaat dit samen met serieuze bedreigingen.’

Bij nog een andere vorm van online seksueel misbruik, deepnude genoemd, wordt iemands hoofd op een naakt lichaam gemonteerd ‘Bijvoorbeeld het hoofd van iemand die op een datingapp zit en gewoon een foto deelt,’ zegt Esparbé Gasca. ‘Die afbeelding wordt met AI bewerkt en vervolgens ongevraagd rondgestuurd, vaak op sociale media. Hiermee word je afgeperst, gepest, vernederd, buitengesloten of gediscrimineerd.’

De 15-jarige Willemijn krijgt een vriendschapsverzoek van een aantrekkelijke jongen op Instagram. Ze chatten dagelijks, hij zegt dat hij haar knap vindt. Als hij vraagt om een foto zonder T-shirt en beha, twijfelt ze even, maar ze vertrouwt hem. Niet veel later komt de dreiging: ‘Als je geen geld stuurt, stuur ik deze foto naar al je vrienden.’ In paniek betaalt Willemijn 100 euro. Daarna nog eens 200. Maar de dreigementen blijven komen. Ze durft het aan niemand te vertellen.

Deze situatie van Willemijn is verzonnen, maar gebaseerd op hoe sextortion vaak gaat. Kira Esparbé Gasca: ‘Het is een van de vormen van online seksueel misbruik. De plegers gebruiken seksueel getint beeldmateriaal om jongeren af te persen. De impact is vaak enorm.’ Esparbé Gasca is inhoudelijk programmamedewerker bij Helpwanted, vaak de eerste plek waar slachtoffers hun verhaal doen.  

Kira Esparbé Gasca van Helpwanted ziet dagelijks hoe heftig de gevolgen kunnen zijn voor slachtoffers van online seksueel misbruik. Elke professional zou er alert op moeten zijn. ‘Weet wat verboden is én waar je hulp kunt vinden.’