Bij ouders die in deze misbruikzaak voor openheid kozen, hielp een speciaal prentenboekje met een verhaal over een eend en een kuiken waarbij iemand het kuiken heeft pijn gedaan, de dader gestraft is en het kuiken veilig is. Dat geeft een kapstok voor gesprekken op latere leeftijd, als het kind meer vragen heeft. Tsang: ‘We merken dat jonge kinderen die op de hoogte zijn gebracht het misbruik ervaren als “een verhaal” over zichzelf en niet zozeer als een herinnering. Wel een naar verhaal, maar niet als zoiets groots als het voor hun ouders is. En ouders zijn vaak enorm opgelucht als het misbruik geen geheim meer is.’

Tsang adviseert ouders die beslissen hun kind - nu nog - niets te vertellen, hun overwegingen ergens op te schijven. ‘Dan kunnen ze, wanneer ze op hun beslissing terugkomen, hun kind laten zien dat het geen simpele beslissing was, en dat ze er heel goed over hebben nagedacht.’

Baby’s hebben geen autobiografisch geheugen, maar gebeurtenissen worden wel opgeslagen in hun sensomotorische geheugen. Tsang: ‘Die herinneringen kunnen zich lichamelijk uiten. Als een baby iemand ziet die op de pleger lijkt, een geur ruikt of geluiden hoort die ermee te maken hebben, moet het soms ongecontroleerd huilen.’

Kinderen kunnen zich meestal niets herinneren tot de leeftijd van ongeveer 2 jaar. Als het misbruik daarvoor heeft plaatsgevonden, vragen ouders zich vaak af of, en wanneer, zij kind erover moeten vertellen. Daar is weinig onderzoek naar gedaan, ontdekte Tsang, die ouders van jonge kinderen begeleidde in een grote misbruikzaak. ‘Vanuit de klinische praktijk weten we wel dat de aanwezigheid van een groot geheim niet goed is voor een gezin. Als kinderen het geheim alsnog te weten komen, kan dat schadelijk zijn voor de ouder-kindrelatie. De ouders in deze zaak besloten verschillend, afhankelijk van hun situatie. Daar is geen goed of fout in.’

In de jaren na het misbruik vragen ouders zich bij lastig of ‘raar’ gedrag van hun kind onvermijdelijk af of dit te maken heeft met de misbruikgeschiedenis. Vooral in het begin hebben ze de neiging hun kind voortdurend in de gaten te houden. Knopper probeert ze daarin af te remmen. ‘Hoewel de alertheid vanuit ouders begrijpelijk is en relevant kan zijn bij eventuele nieuwe uitspraken of onthullingen van het kind, wil je ouders ook terug begeleiden naar het normale leven. Kinderen zijn sensitief voor verandering en merken spanningen thuis en bij ouders op. Een ouder die continue alert is op mogelijke signalen van het kind, zal hiermee onbedoeld de spanning in huis versterken. Je wilt voor het kind een setting creëren waarin het geen onnodige stress en spanning merkt en gewoon kind kan zijn.’

Door ouders te ondersteunen, help je zo ook het kind. ‘Ouders zijn een belangrijke buffer tegen problemen van kinderen,’ zegt ook Tsang. ‘Ik heb liever dat ouders goed worden ondersteund, dan dat je honderd hulpverleners op een kind zet.’

Een kind dat misbruik heeft meegemaakt, heeft van zijn ouders kalmte en emotionele beschikbaarheid nodig. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Intussen moeten ouders ook hun gezin draaiende houden, van alles beslissen: gaan we wel of niet aangifte doen?, ons kind medisch laten checken?, wel of niet een psycholoog inschakelen? Knopper begrijpt hoe verschrikkelijk moeilijk het dan is om kalm te blijven. ‘Maar zeker jonge kinderen leren van hun ouders hun emoties te reguleren. Als die in de stress schieten en niet beschikbaar zijn, veroorzaakt dat stress en spanning bij het kind. De reactie van de ouders is van grote invloed op het herstel van het kind, en een van de belangrijkste voorspellers voor de ontwikkeling van PTSS.’

Voor een kind dat door een van de ouders is misbruikt, geldt dat de plek die een veilige haven voor hem hoort te zijn, onveilig blijkt, zegt Knopper. ‘Kinderen die hier slachtoffer van worden, denken vaak dat het misbruik “erbij hoort”. Het kan door hen worden beleefd als een vorm van aandacht en liefde, die zelfs fijn is. Wanneer het misbruik is gestopt en aan het kind is uitgelegd dat ouders dit niet mogen doen, ontstaat er veel verwarring. Kinderen zijn ontzettend loyaal richting hun ouders en zullen, wanneer er vanwege de veiligheid geen contact is met de ouder, die ouder en die vorm van aandacht missen.’

‘Ouders kunnen na een onthulling van hun kind over seksueel misbruik een achtbaan van emoties ervaren. Wanneer uitkomt dat het misbruik door een van de ouders is gepleegd, zal de andere ouder deze achtbaan in hoge versnelling ervaren. De schok zal bij de andere ouder groot zijn. Of de ouders nog samen zijn en ook nog seksueel actief zijn met elkaar, kan van invloed zijn. En of het seksueel misbruik heeft plaatsgevonden in het huis waarin ze samen wonen.

Naast de shock zullen gevoelens van onbegrip, verdriet, boosheid en verwarring een rol spelen. Hoe kunnen de fijne momenten met mijn partner bestaan naast het misbruik dat hij/zij heeft gepleegd? Hoe kan ik niks hebben gemerkt (zeker als het in je huis is gebeurd)? Waarom heb ik niks gemerkt bij mijn kind? En wat zegt dit over de relatie die ik heb/had met mijn partner? Is hij/zij pedoseksueel?

Als een ouder zélf ooit seksueel misbruik heeft meegemaakt, kunnen eigen nare herinneringen naar boven komen. Knopper spreekt soms ouders die destijds niet geloofd zijn of zich niet durfden uit te spreken. ‘Dat kan extra schuldgevoel met zich meebrengen, want: ik had dit moeten zien,’ zegt Knopper. Tsang ziet in zo’n geval uiteenlopende reacties. ‘Sommigen passen hun eigen coping mechanisme toe op hun kind: ik ga er niks over zeggen; we doen alsof er niks gebeurd is. Of ze zeggen juist: ik wil het anders aanpakken dan mijn omgeving destijds, ik ga mijn kind bewust ontschuldigen.’

Knopper adviseert ouders vaak om, als ze ineens boos of verdrietig worden, dat te ‘ondertitelen.’ ‘Kinderen zijn snel geneigd zichzelf de schuld te geven. Vertel je kind dat je niet boos op hem of haar bent, maar op wat er is gebeurd. Ouders die tegen hun kind zeggen: dit had nooit mogen gebeuren, je bent een lief kind en we gaan je helpen hiermee om te gaan, geven hun kind vertrouwen.’

Uit haar promotieonderzoek bleek dat het voor heel jonge kinderen verwarrend is als ze de pleger, die altijd zo lief was - een opa, een oom - ineens niet meer mogen zien, vertelt Tsang. Hun ouders twijfelen intussen aan hun eigen intuïtie en vertrouwen niemand meer. ‘Soms lukt het om het contact tussen pleger en kind in stand te houden met een derde persoon erbij die toeziet op veiligheid. Dat hangt ook af van de aard van het misbruik. Was het friemelen, een piemel laten zien of penetratie? Was het misbruik eenmalig of langdurig? Daarbij speelt ook mee of de pleger spijt heeft en verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar gedrag.’

In 90 procent van de gevallen van kindermisbruik, wordt deze gepleegd door een bekende; in een derde van die gevallen is de bekende een familielid. Wanneer het misbruik zich in de familie heeft afgespeeld, kan dat de verwerking nog moeilijker maken, zegt Knopper. ‘Het uitkomen van misbruik kan ertoe leiden dat de familie uit elkaar valt doordat er believers en non-believers zijn. En ouders hebben misschien fijne herinneringen aan die persoon, weten niet wat ze met hun conflicterende gevoelens aan moeten.’

Ouders die erachter zijn gekomen dat hun kind seksueel misbruik heeft meegemaakt, gaan door allerlei emoties: woede, onmacht, angst voor de toekomst, verdriet dat hun kind hier al die tijd alleen mee is geweest. ‘Ze vragen zich constant af of ze van het misbruik hadden kunnen weten,’ vertelt casemanager en forensisch orthopedagoog Fleur Knopper. ‘Uit schuldgevoel en de behoefte om alles alsnog goed te maken, schieten ze vaak in de actiestand.’ Heel begrijpelijk, benadrukt ze. Bij Centrum Seksueel Geweld legt ze ouders uit dat stressklachten er in de eerste fase bij horen. ‘We beginnen altijd met normaliseren en uitleg geven over al die gevoelens en hoe ermee om te gaan. En we laten de ouders weten dat als hun kind signalen geeft die kunnen wijzen op PTSS, we het doorverwijzen naar het Landelijk Psychotraumacentrum voor traumabehandeling.’

Vionna Tsang, onderzoeker bij de Nationaal Rapporteur, deed eerder promotieonderzoek naar de gevolgen van seksueel misbruik voor kinderen op preverbale leeftijd, en hun ouders. Waar ‘primaire’ emoties als boosheid en verdriet bij de ouders na een tijd afnamen, bleven schuld en schaamte tot tien jaar na het misbruik vaak extreem hoog, ontdekte ze. ‘Vooral bij een heel jong kind hebben ouders toch vaak het idee dat ze hun kind hebben “uitgeleverd” aan de pleger en dat ze er niet voor hun kind zijn geweest. Dat gevoel zit diep. Professionals houden daar soms te weinig rekening mee; meestal ligt de focus op traumaverwerking en gedragsproblemen van de kinderen. Terwijl dit soort gevoelens van ouders blijven bestaan.’

Ouders van kinderen die seksueel misbruik meemaakten, hebben vaak lang last van schuldgevoelens en stress. Dat heeft zijn weerslag op het hele gezin. Hoe help je deze ouders om van de gebeurtenissen een beheersbaar verhaal te maken?