Beeld: Influence Through the Lens

‘Een cliënt van me, een meisje van 8, werd gepest en kon moeilijk met emoties omgaan. Er had huiselijk geweld gespeeld en de ouders waren gescheiden; ze had geen contact meer met haar vader. Ze had een goede relatie met haar moeder, dat was haar steunfiguur. Ik ben met het meisje op een speelse manier gaan werken aan haar emotieregulatie en zelfbeeld. Zo maakte ze een kleurplaat van haar gevoelens en een “emotiemeter”. Ze werd minder explosief en kreeg een betere relatie met haar klasgenoten.

Hierdoor veranderde ook haar moeder; ze kreeg meer zelfinzicht en leerde zich beter te uiten. Voor dit meisje waren copingvaardigheden en een steunnetwerk belangrijke veerkrachtbronnen. Op een gegeven moment voelde ze zich zo veilig, dat ze het contact met haar vader weer aandurfde. Dat ging goed. Misschien heeft ze later alsnog een traumabehandeling nodig, maar misschien ook niet.

Zoals die andere bekende veerkracht-onderzoeker, Ann Masten, zegt: “Resilience is the ordinary magic”. Er hoeven geen grote dingen te gebeuren, soms zijn ze heel klein en alledaags. Dat is maakt dit werk ook zo hoopvol.’

‘Soms wel. Veerkracht is bouncing back, het kan schade verminderen of schade - deels - voorkomen en iemand laten terugkeren naar normaal. Daarnaast zien we ook posttraumatische groei, dus dat een kind iets traumatisch heeft meegemaakt en die ervaring positief transformeert naar bijvoorbeeld een andere blik op de wereld. Dan heeft de gebeurtenis weliswaar schade aangericht, maar ontstaat er ook iets nieuws.

Ik heb dat zelf ook meegemaakt. Toen ik moest bevallen van mijn zoontje ben ik dicht bij de dood geweest. Dat heeft een grote impact op me gehad. Ik was altijd erg toekomstgericht, maar ben sindsdien meer in het heden gaan leven en ben relaties belangrijker gaan vinden. Dat heeft ertoe geleid dat ik drie jaar geleden van Nederland naar Curaçao verhuisde.’

Welke resultaten zie je in je praktijk?

Kan iemand door veerkracht herstellen van een trauma?

Wat heeft een kind precies nodig om na een tegenslag terug te veren?

Wanneer raakte jij geïnteresseerd in het onderwerp?

Waar komt het denken over veerkracht vandaan?

‘Enerzijds: nee, want de interpretatie van het gebeurde is altijd subjectief. Een vluchtelingenkind dat schokkende gebeurtenissen heeft meegemaakt, hoeft niet altijd traumaklachten te ontwikkelen. Anderzijds maken sommige onderzoekers wel onderscheid tussen de effecten van trauma’s die zijn veroorzaakt door mensen, zoals in een oorlog, en trauma’s die dat niet zijn. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die geweld en fysieke mishandeling hebben meegemaakt, vaker terugvallen op individuele hulpbronnen en minder op hun omgeving.

Dat zie ik ook in de trainingen die ik geef. Als kinderen hun Veerkrachtpuzzel maken, zie ik vaak dat deze kinderen een sterke neiging hebben naar één bepaald soort bronnen. Zoals een kind dat besloten heeft dat het zijn problemen zelf zal moeten oplossen, en enkel persoonlijke krachtbronnen aanwijst. Dat betekent niet dat je die links moet laten liggen. Vaak werkt het goed om één bestaand puzzelstukje - bijvoorbeeld een potentiële steunfiguur - te vergroten en er eentje toe te voegen, bijvoorbeeld het gevoel ergens bij te horen.’

‘Daar ben ik voorzichtig in, juist omdat bij veerkracht méér dan persoonlijke factoren meespelen. Sommige onderzoekers zeggen: een kind toont veerkracht als het na een trauma geen psychische klachten ontwikkelt, als de ontwikkeling niet stagneert of als het in staat is relaties met anderen aan te gaan. Maar volgens andere onderzoekers, waaronder ikzelf, kan alleen het kind of het gezin hier uitspraken over doen. Bijvoorbeeld door te zeggen: “Ik vind dat ik veerkrachtig met de gebeurtenis ben omgegaan wanneer ik weer vreugde kan voelen en weer goed over mezelf kan denken, ondanks mijn moeilijke verleden.”

Er gebeurt vaak meer bij kinderen dan wij als buitenstaanders kunnen zien. Wat dat betreft sluit ik me aan bij Michael Ungar, de grote veerkracht-expert uit Canada. Hij geeft als voorbeeld een straatkind dat zich bij een gevaarlijke bende aansluit. Anders dan je misschien zou denken, laat dat kind veerkracht zien, want hij is in veel opzichten beter af dan alleen op straat. Bij afwezigheid van andere bronnen kunnen kinderen dus kiezen voor minder voor de hand liggende veerkrachtbronnen, die wij misschien niet als zodanig herkennen.’

In deze sociaal-ecologische visie op veerkracht probeer je toegang te verkrijgen tot de belangrijkste veerkrachtbronnen binnen en buiten het kind. Vaak zijn er een paar puzzelstukjes die voor een kind het zwaarste wegen; het verschilt per kind en per gebeurtenis welke dat zijn. Soms betekent een voetbalclubje bijvoorbeeld ontzettend veel voor een kind. Het leert er met spanning om te gaan, krijgt toegang tot steunfiguren en krijgt het gevoel dat hij of zij niet alleen is. In veel gevallen is die ene persoon die er altijd voor het kind is een cruciale factor, of dat nu een leerkracht, zus of moeder is.

Aan de hand van de Veerkrachtpuzzel kunnen kinderen zien: welke bronnen heb ik al en welke heb ik misschien nog meer nodig? Ieder kind heeft namelijk al goede dingen in zijn leven. Samen kijken we welke puzzelstukjes er op tafel liggen en waar het aan ontbreekt.

Een groot deel van de kinderen heeft een grote kans om na het werken aan zijn belangrijkste veerkrachtbronnen weer terug te veren. In sommige gevallen vindt de behandelaar verdere traumabehandeling niet nodig, of zal de behandelduur korter worden; in andere gevallen kun je tegelijkertijd werken aan trauma en veerkracht.’

‘Dat kun je het beste aan het kind zelf vragen. Daarom heb ik de Veerkrachtpuzzel ontwikkeld, waar een hulpverlener samen met het kind mee aan de slag kan. Aan de hand van kind-gerelateerde en omgeving-gerelateerde puzzelstukjes maak je inzichtelijk wat het nodig heeft - voor het kind zelf, maar ook voor de ouders.

Die individuele, kindgerelateerde veerkrachtbronnen zijn onder andere sociale vaardigheden, identiteit, zelfbeeld en zelfvertrouwen, gedragsregulatie en emotieregulatie. Omgevingsgerelateerde factoren zijn bijvoorbeeld het hebben van een steunnetwerk, de aanwezigheid van rolmodellen, een omgeving die sensitief reageert op het kind, het bieden van structuur en het gevoel geven deel uit te maken van een groep. Momenteel is veerkracht helemaal hip, maar het wordt ten onrechte nog vaak gezien als iets wat je in je hebt of niet.’

‘Als traumapsycholoog bezocht ik in 2010 Haïti na een zware aardbeving. Daar ondersteunden we kinderen die in een tentenkamp of een weeshuis woonden. In samenwerking met hoogleraren van verschillende internationale universiteiten zetten we een psycho-educatief programma rondom trauma op, gericht op stabilisatie van de klachten. Dat deden we door het stimuleren van het sociale netwerk en van copingvaardigheden van de kinderen, waaronder emotieregulatie, zodat zij beter met hun gevoelens konden omgaan. Hun ouders zagen zo veel verbeteringen, dat ze ons vroegen of hun andere kinderen ook mochten meedoen met het programma.

Tegelijkertijd voerde de University of Miami een onderzoek uit waaruit bleek dat deze ramp voor de meeste kinderen het zoveelste trauma was. Een meerderheid had meer dan drie Adverse Childhood Experiences (ACE’s) meegemaakt, zoals fysieke mishandeling en seksueel misbruik. We realiseerden ons dat deze kinderen ook in de toekomst nog veel zouden meemaken.

Als je weet dat het leed niet ophoudt, wil je graag iets doen dat preventief werkt, zodat de kans op traumagerelateerde klachten in de toekomst kleiner wordt. Daarom ging ik me verdiepen in de literatuur over veerkracht. Daar zag ik dat er meerdere veerkrachtbronnen bestaan, en van daaruit ben ik me verder gaan ontwikkelen.’

‘In de jaren 80 bleek uit een grote studie op Hawaï dat de schadelijke effecten van huiselijk geweld, middelenmisbruik bij ouders, geweld in de community, onveiligheid in het gezin en andere tegenslagen op de lange termijn voor een grote groep kinderen relatief erg meevielen. Sommigen kinderen deden het wat betreft hun geestelijke gezondheid en ontwikkeling zelfs opvallend goed. De vraag rees: hoe kan dat? Hebben deze kinderen een speciale eigenschap?

Pas bij de vierde meting, in de jaren 90, was de conclusie: deze kinderen hebben geen magische karaktertrek. Wat wél verschil maakte, was een breder geheel van individuele en omgevingsfactoren.

Is het belangrijk om onderscheid te maken tussen oorlogssituaties en ‘gewone’?

Kun je bij kinderen herkennen of ze veerkracht hebben?

Naomi Vandamme is een expert op het gebied van veerkracht. Ze behandelde al veel getraumatiseerde kinderen en jongeren. Met materialen als de Veerkrachtpuzzel maakt ze inzichtelijk wat het kind zelf, maar ook de ouders nodig hebben.

‘Kinderen kiezen soms minder voor de hand liggende bronnen’