Veel professionals zullen zich kunnen vinden in een manier van werken waarin het echte contact en de relatie centraal staan. Toch is de dagelijkse praktijk weerbarstig. Tijdsdruk, instructies en protocollen kunnen echt contact flink in de weg staan.

Mascha heeft zelf in de jeugdzorg en het onderwijs gewerkt en ze kent die uitdagingen maar al te goed. Ze omschrijft zichzelf als een realist. ‘Ik heb niet de illusie dat het stelsel op korte termijn gaat veranderen, maar we kunnen wél onszelf veranderen.’ Het begint volgens haar bij jezelf serieus nemen als professional. ‘Bedenk goed waarom je dit werk ooit bent gaan doen en ga daar voor staan. Durf aan te geven wat jij als professional nodig hebt om van betekenis te zijn in het leven van een ander, om verschil te kunnen maken. Je bent een mens met een professionele missie, heb ook het lef om dingen serieus anders te doen.’

Mascha: ‘In de hulpverlening wordt vaak gesproken over professionele afstand, maar het zou veel meer moeten gaan over professionele nabijheid. Als we niet weten wat te doen, zijn we geneigd om er mensen bij te halen en extra interventies in te zetten, in plaats van te investeren in het wezenlijke contact met de mensen over wie het gaat. Gevolg is dat die ander zijn muur alleen maar verder optrekt. Bij handelingsverlegenheid zou mijn belangrijkste vraag aan je zijn: ben je nog professioneel nabij genoeg?’

‘Aansluiten bij de ander hoeft niet per se veel tijd te kosten, het gaat vooral om de rust nemen om het contact op te bouwen. Kies ook bewust een goede locatie, en denk vooraf na over het onderwerp. Verdiep je bijvoorbeeld in wat een jongere leuk vindt om te doen zodat je een gespreksstarter hebt. En bedenk in welke vorm je het gesprek wilt gaan voeren, bijvoorbeeld tijdens een wandeling.’ 

Mascha vervolgt: ‘Weet wie je bent, wat jouw triggers en valkuilen zijn, en kies ervoor om dit stuk het contact niet te laten verstoren. Dat vraagt van je dat je eerlijk en kwetsbaar durft te zijn. En als iets jou extra raakt door je eigen geschiedenis, kun je soms beter een collega vragen om dat gesprek te voeren.’

‘Als professional zet je de eerste stap die ertoe moet leiden dat iemand zijn verhaal vertelt. Wordt het ingewikkeld, dan moet je teruggaan naar jezelf, naar wat het met jou doet en of er bij jou iets in de weg zit om dat contact en die verbinding aan te gaan,’ zegt Mascha.

In die zelfbewuste houding kun je volgens haar groeien. ‘Het is om te beginnen erg belangrijk om te weten hoe je eigen muurtje is opgebouwd. Wat gebeurt er bij jou op het moment dat jij een verhaal hoort waar je zelf heel erg van schrikt? Als jij geschrokken bent, is het veel moeilijker om open naar een verhaal te luisteren. En dat voelen kinderen en ouders.’

In het contact tussen twee mensen zitten altijd filters, door Mascha ook wel muurtjes genoemd. We hebben allemaal ons eigen, denkbeeldige muurtje, opgebouwd uit normen en waarden, patronen, valkuilen en triggers. ‘De snelste en meest effectieve manier om een ander te bereiken is door eerst je eigen muurtje te laten zakken en daarna op het muurtje van de ander te kloppen. En één keer kloppen is soms niet genoeg. Je moet het blijven proberen, ook als de ander zich onaangenaam gedraagt.’

Dat blijkt ook uit de gesprekken die Mascha voerde met ervaringsdeskundigen, volwassenen die opgroeiden in onveiligheid. ‘De professionals naar wie zij zich hadden durven openstellen, bleken mensen die het echt wilden begrijpen en die achter hun ingewikkelde gedrag keken. Het waren ook mensen die niet altijd de protocollen volgden, een bepaalde eigenwijzigheid hadden.’

Het begint dus allemaal bij jezelf. ‘Als je verwacht dat iemand iets gaat delen wat heel kwetsbaar voelt, dan moet je vanuit je mens-zijn naar de ander uitreiken. Laat iets van jezelf zien en toon oprechte interesse in de ander. Mensen vertellen kwetsbare dingen niet aan een robot, of aan iemand die op onderzoek uit is. Het vraagt om een bepaalde basishouding, los van welke vragen je stelt.’

Maar wat moet je dan wél doen in zo’n onveilige situatie? Mascha: ‘Stel jezelf de vraag: kan ik het zélf misschien niet verdragen dat dit kind straks weer naar huis gaat? Dat is niet makkelijk, maar je doet kinderen en ouders ook geen recht door in actie te komen omdat jij de realiteit niet aankunt. Dat betekent overigens niet dat je niks moet doen. En soms moet je wel ingrijpen. Maar écht contact gaat over de regie zoveel mogelijk bij het kind of de ouder laten. Over luisteren zonder direct in actie te komen, ook als je moet ingrijpen.’

‘Ik zie helaas te vaak gebeuren dat professionals - ongewild en onbedoeld - een kind of ouder toch een beetje in de steek laten,’ zegt Mascha Struijk. Natuurlijk liggen onderwerpen als kindermishandeling en onveilig opgroeien altijd gevoelig en komen er veel emoties bij los. Ook komt er vaak angst bij kijken, en schaamte. Om toch in gesprek te kunnen gaan, moet je laten merken dat je bereid bent om écht te luisteren, vindt Mascha. ‘Als je alleen maar komt vertellen wat er - volgens jou - moet gebeuren en wat zij moeten doen, dan vergroot dat de angst en gaan mensen op slot.’

We vinden we het vaak lastig te verdragen dat een kind in een onveilige situatie zit en gaan soms - vanuit onze ‘reddersreflex’ - te snel over tot handelen, merkt Mascha. Ter illustratie geeft ze een voorbeeld van een meisje dat net seksueel misbruik onthuld heeft. ‘De alarmbellen gaan direct af en alle aandacht gaat dan naar handelen, acties uitzetten, telefoontjes plegen. Maar het contact met dit meisje, echt naar haar luisteren, met haar in gesprek gaan over wat dit voor haar betekent en wat zij zelf wil, dát gaat allemaal verloren.’

Mascha is kritisch over dat reddersreflex. ‘Je neemt daarmee de regie volledig af van kinderen of de ouders en bereikt zo niet wat je het liefst voor hen wil, namelijk dat ze zich gesteund voelen en zo goed mogelijk begeleid worden om met de ingewikkelde situatie waarin ze zitten om te gaan. Bovendien heeft ons redden vaak nadelige gevolgen, ook op de langere termijn; het alternatief voor thuiswonen is soms óók onveilig. Verder wordt er te weinig stilgestaan bij wat het betekent voor kinderen als jeugdzorg stopt bij 18 jaar.’

Zodra de alarmbellen afgaan omdat er sprake lijkt van onveiligheid, schieten professionals vaak in de regelstand, ziet trainer Mascha Struijk. ‘Het gesprek over wat dit voor het kind betekent en wat het zelf wil, gaat dan vaak verloren.’ Zo laat je instructies en protocollen écht contact niet in de weg staan.

‘Negeer je reddersreflex - voor even’

Lef hebben

Professionele nabijheid

Ken jezelf

Eén keer kloppen is soms niet genoeg