Het gesprek blijven voeren over grenzen aangeven en respecteren - in gezinnen, organisaties, scholen en ook in de maatschappij - is van groot belang, zeggen zowel Yntema als Roosendaal. Dat begint al in de opvoeding. Yntema. ‘We willen kinderen leren dat de wereld divers is. Thuis mag je misschien op de bank springen, maar op school gelden andere regels. We moeten kinderen leren waar de nuances zitten, wanneer je rekening houdt met anderen of met de omgeving waar je bent. Grenzen stellen in de opvoeding is ook nodig om kinderen te leren omgaan met frustratie en teleurstelling. Boekt een kind vaak succes met bijvoorbeeld drammen, dan zal het daar sterker in worden. Grenzen stellen aan grensoverschrijdend gedrag is nodig om veiligheid en gelijkwaardigheid in relaties te kunnen waarborgen.’

Roosendaal benadrukt het belang van reflectievermogen. ‘Het is noodzakelijk dat je als professional kunt reflecteren op je houding ten opzichte van een ander. In hoeverre spelen je eigen normen en waarden een rol? En kun je die opzijzetten om de kennis die je hebt over bijvoorbeeld de ontwikkeling van een kind over te dragen?’

Professionals die het lastig vinden om te beoordelen of hun eigen opvoeding of referentiekader een te grote rol spelen bij de bejegening van cliënten, moeten dit vooral bespreekbaar maken met collega’s, vindt Yntema. ‘Maak het concreet. Over welk gedrag gaat het? Wat is het effect daarvan? Wat maakt dat het je zo raakt? Bekijk het vanuit verschillende perspectieven, plaats het gedrag in de context. Zo krijg je een compleet plaatje waar je vervolgens met collega’s over discussieert. De vraag is dan of het om jouw individuele mening gaat of vindt de rest van het team dat ook? De gedragscode van het personeel en de beroeps- en meldcode dienen hierbij als houvast.’

De gedragscode die iedere school heeft, is het kader waaraan gedragingen van professionals getoetst kunnen worden. Die code kun je vertalen naar gedragsregels voor de leerlingen, zegt Roosendaal. ‘Stel ze samen met de kinderen op, dat werkt het beste. Maak onderwerpen als seksualiteit bespreekbaar, normaliseer het en vandaaruit kun je dan regels en afspraken maken. Wanneer zeg je “nee”? Maken we foto’s van elkaar? Wat doe je daarmee? Is een 13-jarige gelijk aan een 17-jarige in een relatie?’

Hoe ga je binnen een team om met al die verschillende normen en waarden die hun weerslag hebben op de bejegening van kinderen? Yntema: ‘Wat doe je bijvoorbeeld met een collega die je heel lichamelijk met een kind ziet omgaan, door het bijvoorbeeld veel aan te raken of op schoot te nemen? Is dat gewoon betrokkenheid of krijg je er een vreemd gevoel bij? Door hierover in gesprek te gaan met de collega maak je hem of haar bewust van de functie en het effect van het gedrag. Door in gesprek te blijven, krijg je als professional ook meer zicht op de veiligheid van het kind.’

Roosendaal: ‘Een veilig werkklimaat moet ervoor zorgen dat collega’s elkaar durven aanspreken of corrigeren. Is het wel zo handig dat je op Facebook bevriend bent met deze leerling? Bevraag elkaar, geef feedback.’

Het ontbreken van bewustzijn heeft alles te maken met persoonlijke normen en waarden, die ook vaak zijn ontstaan in de eigen jeugd. In het ene gezin mag het kind zijn ouders ‘sukkel’ noemen, in het andere gezin gaat dat veel te ver. De ene professional vindt een arm om een kind heen slaan kunnen, de ander houdt zich er verre van.

Anja Roosendaal merkt in haar trainingen aan docenten in het primair en voortgezet onderwijs dat er veel meer bewustzijn nodig is over grensoverschrijdend gedrag. ‘Natuurlijk gebeuren er dingen die overduidelijk niet kunnen, zoals seksueel getinte opmerkingen maken, maar de meeste docenten zijn zich er niet van bewust hoe hun gedrag overkomt op kinderen en jongeren.’

Een paar voorbeelden uit het voortgezet onderwijs: over een leerling heen gaan hangen om uitleg te geven, bepaalde kinderen continu complimenteren of juist negeren, uitspraken over uiterlijk of kleding. In het primair onderwijs gaat het bijvoorbeeld om een kind niet toestaan naar de wc te gaan, bij de arm pakken, of als een kind zegt gepest te worden direct reageren met: wat heb jij dan gedaan?

‘In mijn trainingen krijg ik vaak van docenten te horen dat ze het te ingewikkeld vinden om over alle gedragingen na te denken. Wat is er nou erg aan om boven een leerling hangen? Maar zo’n kind kan niet omhoogkomen zonder jou aan te raken, zeg ik dan. Zo beperk je iemands vrijheid. Of wat is het effect van de stroom aan complimenten die jij als jonge docent steeds weer aan die twee meisjes geeft? Zo worden docenten aan het denken gezet.’

Zo’n verstoorde emotieregulatie kán het gevolg zijn van stressvolle omstandigheden, zegt Yntema. ‘Stress zorgt ervoor dat mensen vanuit een overlevingsstand sneller keuzes maken vanuit hun emotie en hierdoor minder goed kunnen afstemmen op hun omgeving of de ander.’

Grensoverschrijdend gedrag kan ook subtieler zijn. ‘Dan gaat het om mensen die bijvoorbeeld macht en controle uitoefenen, zonder dat het echt zichtbaar is voor de buitenwereld. Een hulpverlener die een kind bepaalde privileges geeft, zoals gezellig samen een drankje drinken na een groepstraining, omdat het kind het volgens hem zwaarder heeft dan de andere kinderen. In deze situatie zondert de hulpverlener het kind af, waardoor het kind zich in een afhankelijke, ongelijkwaardige en kwetsbare positie bevindt.  De hulpverlener wil zelf misschien graag aardig gevonden worden en heeft behoefte aan aandacht en bewondering.’

Grensoverschrijdend gedrag kan allerlei vormen aannemen: pesten, agressie, discriminatie, machtsmisbruik, intimidatie, fysiek geweld, seksueel misbruik. En het komt overal voor, in gezinnen, sportclubs, op school en in allerlei andere settings waar met kinderen wordt gewerkt. 

Yntema: ‘De gemene deler is vaak de aanwezigheid van een afhankelijkheidsrelatie, er is geen sprake van gelijkwaardigheid, zoals bij de relatie tussen een volwassene en een kind. Ook een verstoorde emotieregulatie kan ervoor zorgen dat volwassenen eerder grenzen over gaan, ook die van kinderen, doordat ze impulsief en emotie-gestuurd reageren. Daardoor kunnen ze minder goed reflecteren op de situatie en zijn vaak ook minder goed in staat om te zien wat de ander bedoelde. Mensen die meer vanuit een kalm cognitief gestuurd brein reageren, hebben meer zicht op oorzaak en gevolg en kunnen daar hun gedrag beter op aanpassen.’ 

In de samenleving groeit het bewustzijn rondom grensoverschrijdend gedrag, zoals te zien is aan grote zaken als The Voice en De Wereld Draait Door. Yntema: ‘Dit gedrag is er altijd geweest, maar in de media en sociale media is er nu meer aandacht voor en ligt het sneller op straat. Het bewustzijn dat we er iets aan kunnen doen is nu groter. Tegelijkertijd leven we in een individuele maatschappij waarin we elkaar niet meer zo vanzelfsprekend corrigeren. We kijken naar de overheid alsof zij iets moeten oplossen, in plaats van dat we zelf verantwoordelijkheid nemen. Dáár kunnen we ook nog grote winst behalen.’

Een pedagogisch medewerker in de kinderopvang die een weigerachtige kleuter aan de arm meetrekt naar buiten, de voetbaltrainer die de meidenkleedkamer binnenloopt om nog een laatste instructie mee te geven voor de wedstrijd, de docent die de deur van het lokaal dichtdoet als hij een een-op-een gesprek heeft met een leerling. Het zijn voorbeelden van gedragingen die tot discussies kunnen leiden. Voor de een gaat het om grensoverschrijdend gedrag, voor de ander is dat totaal niet aan de orde. 

‘Grensoverschrijdend gedrag is gedrag waarbij je de grens van iemand anders – of die van de maatschappij – over gaat ten behoeve van jezelf en ten nadele van de ander,’ zegt Judith Yntema. Ze maakt onderscheid tussen grensoverschrijdend gedrag vanuit een psychische of psychiatrische stoornis en grensoverschrijdend gedrag dat bij iedereen kan voorkomen. Dit laatste gebeurt vaak om als uiting van een emotie of om iets gedaan te krijgen. 

Ze geeft een voorbeeld: een tiener wil niet alleen naar de film en probeert een vriend over te halen om mee te gaan. Als die weigert, wordt hij boos en zegt dat hij ook niet meer op hem hoeft te rekenen. ‘De tiener gaat hiermee de grens over van de ander, misschien zonder zich bewust te zijn van de effecten. Ook grensoverschrijdend gedrag van volwassenen richting kinderen wordt vaak niet als zodanig gezien. Iemand te lang aanraken, je stem verheffen, dreigen met het afnemen van de telefoon, het zijn gedragingen die vaak in interactiepatronen en manieren van communiceren vast gebeiteld zitten.’

Welk gedrag precies grensoverschrijdend is, blijkt vaak onduidelijk. Mensen hebben immers verschillende normen en waarden. En áls je dan het gevoel hebt dat er grenzen worden overschreden, kan het heel lastig zijn om een ander daarop aan te spreken. Daarom heeft elke organisatie afspraken nodig die kinderen beschermen, zeggen trainer Anja Roosendaal en gz-psycholoog Judith Yntema.