Augeo magazine - Over veilig opgroeien

AUGEO MAGAZINE - HET ONLINE TIJDSCHRIFT OVER VEILIG OPGROEIEN

OVERZICHT

REACTIES

AUTEUR: ANNETTE WIESMAN

Jules Mulder is oprichter van De Waag, een forensische polikliniek in West-Nederland voor mensen met psychische stoornissen die grensoverschrijdend gedrag vertonen. Regelmatig krijgt de kliniek via justitie seksuele delinquenten doorverwezen. Ook komen er via de telefonische hulplijn Stop it Now! cliënten binnen; mannen met pedofiele gevoelens die hulp zoeken.

Bijna altijd gaat het daarbij om mannen, want het overgrote deel van de plegers van seksueel misbruik is man. Uit onderzoek van Kenniscentrum seksualiteit Rutgers groep in Utrecht (2006) kwam naar voren dat de pleger bij 98 procent van de vrouwelijke en bij 58 procent van de mannelijke slachtoffers een man of jongen was.

Hoewel door de steeds grotere beschikbaarheid van kinderporno op internet een groeiende groep mannen in de problemen raakt, neemt het seksueel misbruik van kinderen in het algemeen de laatste jaren af. Die langzaam dalende trend is al sinds twintig jaar in veel Westerse landen te zien. Dat komt waarschijnlijk doordat kindermisbruik steeds duidelijker wordt veroordeeld, zowel maatschappelijk als strafrechtelijk.

Ook hulpverlening en preventie werpen hun vruchten af. ‘De meeste plegers doen het maar één keer en daarna nooit meer’, zegt Mulder. ‘Ze krijgen een veroordeling en schrikken zich rot. Het merendeel - 70 tot 80 procent - recidiveert niet.’ De groep die daarna wél opnieuw seksueel misbruik pleegt, rekent hij tot zijn belangrijkste behandelgroep. Mulder: ‘Veel van de mannen die terugvallen zijn zwakbegaafd, of het zijn mannen die hun pedofiele gevoelens niet in goede banen weten te leiden.’

Totaalaanpak halveert kans op recidive

Cognitieve gedragstherapie is de beste manier om terugval bij plegers te voorkomen. Daarin worden de excuses voor het misbruik weggenomen, aldus Mulder. ‘Veel cliënten hebben de neiging om een rotgevoel seksueel op te lossen. In therapie leren ze te praten over hun gevoel, en hoe ze intimiteit op andere manieren kunnen uiten dan seksueel. Ook het misbruik dat ze eventueel zelf hebben meegemaakt, komt aan bod.’

Neem Ed, een twintiger die als zevenjarige is misbruikt door een oom en die daar aanvankelijk positief op terugkijkt. Hij misbruikte vier minderjarige meisjes uit zijn buurt. Mulder: ‘Voor de verplichte daderbehandeling die deel uitmaakte van zijn straf, was hij in het begin maar matig gemotiveerd. Hij gaf de schuld van zijn daden aan anderen. Door de behandeling leerde hij inzien dat hij alle problemen in het dagelijks leven seksueel oploste. Samen met zijn hulpverleners stelde hij een lijst op van situaties die voor hem riskant waren, zoals zwijgzaamheid, het hebben van geheimen, onrust en een verhoogde seksuele behoefte.

Hij ging steeds meer praten over zijn eenzaamheid en zijn verleden, en nam verantwoordelijkheid voor wat hij had gedaan. Hij verdiepte zich ook in de gevolgen van zijn daden voor zijn slachtoffers. De therapie eindigde uiteindelijk met een presentatie aan de behandelgroep, in aanwezigheid van reclassering en zijn vriendin.’

Deze totaalaanpak werkt, zo is bewezen: de kans op terugval wordt maar liefst gehalveerd. ‘Als iemand eenmaal seksuele gevoelens ontwikkeld heeft voor kinderen, gaan die moeilijk over’, zegt Mulder. ‘Maar je kunt wél veranderen hoe die persoon ermee omgaat.’

Van slachtoffer naar pleger

Misbruikte jongens kunnen later plegers worden. Belangrijk om te benadrukken: bij het merendeel gebeurt dat niet. Maar omgekeerd, blijkt keer op keer uit de statistieken, zijn veel plegers zelf ooit in hun jeugd seksueel misbruikt - maar liefst 70 procent. Uit het ISPCAN-rapport Working with men and boys blijkt dat er aanwijzingen zijn dat de sociale omstandigheden van het slachtoffer invloed hebben op de kans dat hij zelf later pleger wordt, maar verder onderzoek naar de doorslaggevende factoren moet nog gedaan worden.

‘Dat slachtoffers gaan herhalen wat hen is aangedaan, is inderdaad een risico’, beaamt Mulder. ‘Voor hen kan het een aantrekkelijke strategie zijn om zichzelf geen slachtoffer meer te voelen. Daardoor gaan ze denken: ik heb er zelf voor gekozen, het is opwindend geweest.’ Ook de leeftijd waarop het gebeurt is belangrijk: ‘Een twaalfjarige wiens seksualiteit juist aan het ontluiken is, raakt eerder in verwarring over wat hij met die ervaring aan moet, dan een zevenjarige. Hij kan zich daardoor sneller met de dader gaan identificeren.’

Aardverschuiving

Het aantal jongens dat een vorm van seksueel misbruik meemaakt, ligt volgens Nederlands onderzoek rond de 15 procent. Wereldwijd is er sprake van 5 tot 10 procent van alle mannen. Daarbij kan er sprake zijn van een te lage schatting, omdat veel misbruik van jongens vanwege het taboe dat erop rust, nooit wordt gemeld.

Over de impact van seksueel misbruik op jongens kan Peter John Schouten veel vertellen. Als eigenaar van en opleider bij het Instituut voor Psychodrama in Utrecht heeft hij inmiddels tussen de 750 en 1.000 seksueel misbruikte jongens en mannen begeleid. Ook zelf werd hij als kind seksueel misbruikt. Zodra een jongen één keer iets seksueels meemaakt dat niet bij zijn ontwikkelingsleeftijd past, vindt er een aardverschuiving plaats, vertelt hij; het slachtoffer verandert permanent.

In de eerste plaats loopt het slachtoffer iets op wat Schouten een ‘psychische dwarslaesie’ noemt - ‘een scheur in je lijf’. ‘Dat is een combinatie van een permanent aanwezige angst voor dingen die er niet zijn, geen contact meer hebben met het eigen lichaam en een verlies van de eigen wil. Seks in shock laat het slachtoffer dingen doen die hij niet wil; iemand anders neemt de regie over. Daardoor verliest hij ook in het leven daarna de grip op zijn eigen wil. Zolang het slachtoffer het seksueel misbruik niet verwerkt, blijft de pleger deel uitmaken van het slachtoffer en blijft hij in gevecht met “die ander” in zichzelf.’

Chronische angst voor seks

Een daarmee samenhangend gevolg is dat slachtoffers ‘traumaseksueel’ worden, aldus Schouten: jongens en adolescenten raken vaak erg in de war over hun seksualiteit. ‘Ze krijgen een seksuele blauwdruk opgedrongen van de pleger, waar ze vervolgens enorm mee worstelen. Er is sprake van een chronische angst voor seks. Hun eigen seksuele ontwikkeling wordt door het trauma onderbroken, versneld - zelf waren ze misschien nog helemaal niet toe aan het hebben van seks - en beïnvloed. Voor velen wordt seks iets dwangmatigs en verslavends. En ze kunnen zich verschrikkelijk eenzaam voelen.’

Het ongeluk hierbij is dat het een ‘lekker’ trauma kan zijn, zegt Schouten. Zo kan het gebeuren dat een slachtoffer de seksuele wensen van de pleger overneemt en er zelfs actief naar op zoek gaat. Want de ingrediënten uit een misbruiksituatie vormen nu eenmaal de enige associatie met seks die ze hebben. ‘Iedereen die misbruikt is, worstelt daarmee. Alle misbruikte mannen die vader worden, zijn bang dat ze dat gedrag gaan herhalen.’

Die angst kan terecht zijn. Plegeridentificatie komt veel voor, zegt Schouten: ‘Kinderen leren nu eenmaal door na te doen wat hen is voorgedaan. Vooral wanneer de pleger een vader was of iemand met een voorbeeldfunctie, kan de misbruikte jongen denken: ik wil ook zo zijn. Maar ze kunnen altijd kiezen of ze het voorbeeld willen volgen of verwerpen.’ Daarbij ligt het er maar aan of hun geweten ontwikkeld is, en of ze zich gesteund voelen door hun familie of omgeving, denkt Schouten. ‘Ze moeten leren voelen wat ze een ander aandoen. Veel plegers die zelf misbruikt zijn, kunnen dat niet meer, omdat ze van binnen bevroren zijn. Ze hebben zich afgesloten van hun gevoel.’

Psychodrama

In het weer toelaten van het gevoel kan psychodrama een rol spelen. Bij deze therapievorm gaan cliënten via een rollenspel terug naar de situatie waarin het misbruik plaatsvond. Of, in Schouten’s woorden, naar het moment waarop ze zichzelf verloren zijn.

Niet het misbruik zelf wordt herbeleefd, benadrukt Schouten, dat zou schadelijk zijn. ‘Een jongen die in een klaslokaal met gesloten deur en gordijnen op een krukje moest zitten voor een leraar die zijn broek openmaakte, trapt tijdens het rollenspel ineens de deur in en zorgt ervoor dat hij nooit meer op dat krukje gaat zitten. Zo voelt hij hoe het is om alsnog te kunnen ingrijpen.’ De behandeling duurt gemiddeld een jaar, als alles meezit en de cliënt een veilige omgeving om zich heen heeft.

Niet wegkijken

De twee hulpverleners vinden dat er veel verbeterd kan worden in zowel de hulp aan slachtoffers, als de hulp aan plegers van seksueel misbruik. ‘Het is maatschappelijk van belang om veroordeelde plegers als mensen te blijven zien en ze ook zo te behandelen’, zegt Mulder. Daarvoor lijkt in de publieke opinie steeds minder draagvlak te zijn. Zo werd in Nederland een voor seksueel misbruik van minderjarige meisjes veroordeelde zwemleraar na het uitzitten van zijn straf onlangs uit zijn nieuwe woonplaats weggepest. Hij woont nu in Duitsland.

Zijn geval staat niet alleen; wie bekend staat als pedoseksueel, wordt opgejaagd. Met die categorie mannen zouden we beter moeten omgaan, vindt Mulder. ‘We moeten ze helpen in plaats van uitstoten, zonder de risico’s uit het oog te verliezen.’

Schouten wil vooral oproepen tot meer openheid, voor plegers én slachtoffers. Iemand die seksueel wordt misbruikt, heeft volgens hem wanhopig behoefte aan getuigen, oftewel erkenning. ‘Maar op het moment dat hij eraan toe is om erover te vertellen, willen de mensen om hem heen er niet over horen. Vaak weet de omgeving niet hoe ze erop moeten reageren - ze kijken liever weg. We moeten misbruik onthullen, laten zien dat het niet door de beugel kan en het stoppen. Daarbij moeten we ook plegers betrekken. Dat is de enige manier om tot een oplossing te komen.’

BUDDY’S VOOR EX-VEROORDEELDEN

Het buddyproject Circle of Support and Accountability ( COSA ) werd in 1994 opgezet in Canada, met restorative justice-principes als uitgangspunt. Een veroordeelde pedofiel krijgt na vrijlating intensieve begeleiding door een cirkel van 4 tot 6 vrijwilligers, die op hun beurt weer door professionals worden begeleid. Inmiddels maken ook justitie en reclassering in Nederland, Duitsland, Frankrijk, delen van de VS, Letland en Nieuw Zeeland gebruik van het buddyprogramma. Het blijkt effectief: uit onderzoek blijkt dat de recidivecijfers met maar liefst 70 procent dalen.

ACHTERGROND

Ze praten er niet makkelijk over: jongens en mannen die seksueel misbruikt zijn. Toch is het cruciaal dat de stilte rondom misbruik wordt verbroken, vinden deskundigen Peter John Schouten en Jules Mulder. Het wegstoppen van trauma’s is niet alleen schadelijk voor de slachtoffers, maar vergroot bij een deel van hen ook de kans dat ze later zelf misbruik plegen. Preventie begint met openheid.