Augeo magazine - Over veilig opgroeien

AUGEO MAGAZINE - HET ONLINE TIJDSCHRIFT OVER VEILIG OPGROEIEN

OVERZICHT

REACTIES

PRATEN OVER SEKSUALITEIT: TIPS & ADVIEZEN VAN JONGEREN

Zo’n 200 jongeren uit 15 instellingen voor jeugdhulp hebben dit voorjaar de Veiligheidsbarometer 2015 ingevuld. Dit deden zij op verzoek van de Jongerentaskforce Kindermishandeling. Een deel van de vragen ging over seksualiteit. Hoe pak je een gesprek over seksualiteit aan volgens de jongeren? Lees hier hun tips en adviezen:

• Jongeren vinden dat zij zelf moeten bedenken hoe ze het beste over dit thema kunnen praten. Gebruik hun kracht en creativiteit.
• Jongeren moeten zelf kunnen kiezen of ze een gesprek over seks in groepsverband of individueel voeren.
• Werk aan een goede vertrouwensband tussen groepsleiding en jongeren. Zonder vertrouwen praat je hier niet over.
• Een jongerenbuddy (in of juist buiten de groep) kan helpen om de drempel te verlagen. Deze buddy kan met de jongere over seks en andere persoonlijke onderwerpen praten.
• Zorg dat je de taal van de jongere kent om communicatieproblemen te voorkomen.
• Weet hoe je een awkward conversation begint.
• Schat het niveau van de jongere goed in. Sommige jongeren weten heel veel over seks, anderen heel weinig.
• Zorg dat je in staat bent om online onveilige situaties te signaleren. Laat jongeren vertellen wat er op social media zoal gebeurt.
• Laat jongeren de begeleiders een keer voorlichting geven over seks. Dan kunnen begeleiders zelf ervaren hoe ongemakkelijk het is.
• Religieuze begeleiders/voorlichting om taboe drempel te verlagen.

Zo kan een gesprek over seks eruitzien:

• Algemene vragen eerst. De begeleider stelt bijvoorbeeld de vraag: heb jij een vriendje/vriendinnetje.
• Dan: weet je waar je terecht kunt met vragen over seks, online of ergens anders?
• En: ben je bekend met de gevaren van seks (ziektes, risico op zwangerschap)?

De juiste vorm van voorlichten is:

• Niet te serieus
• Niet te melig
• Gericht op de inhoud

Meer lezen?

Alle tips en adviezen van jongeren lees je in het onderzoek van de Jongerentaskforce Kindermishandeling: ‘Jongeren in jeugdhulp over veiligheid’.

AUTEUR: JOHAN DE KONING

Marieke en Annemarieke zijn 18 jaar. Vanwege hun visuele beperking wonen ze bij Bartiméus in Zeist, waar ze in de eindexamenklas van het vmbo-t zitten. Net als de andere bewoners krijgen ze drie keer per jaar een vragenlijst voorgelegd over seksueel misbruik.

Expliciete vragen

‘Ik vind het wel goed dat ze zoiets doen’, zegt Annemarieke van der Bloois, die de vragen nu twee keer beantwoord heeft. Sommige zijn vrij expliciet, zoals: Heb je de afgelopen maanden meegemaakt dat iemand bleef zeuren om seksueel contact? Heb je de afgelopen maanden meegemaakt dat je je moest uitkleden terwijl je dat niet wilde? En: Heb je de afgelopen maanden meegemaakt dat iemand je borsten, billen, vagina, piemel of andere plekken aangeraakt heeft terwijl je dat niet wilde?

‘We zijn kwetsbaar’

‘Het is natuurlijk de vraag of iedereen die vragen eerlijk beantwoordt’, zegt Annemarieke. ‘Als je bijvoorbeeld wordt gechanteerd, dan ga je dat niet zomaar vertellen. Het is ook best lastig om open te zijn, zeker als je mensen niet goed kent. Dat is het nadeel van zo’n vragenlijst.’ ‘Er staan vragen op die best persoonlijk zijn’, zegt Marieke van der Salm. ‘Maar het moet maar.’ ‘Het is belangrijk dat het onder de aandacht is’, vinden beiden. ‘We zijn nou eenmaal kwetsbaarder dan andere mensen.’

Praten over seks

Marieke is weleens verliefd geweest, maar de jongen die ze leuk vond wilde helaas geen verkering met haar. Annemarieke heeft een relatie met Jacob, een jongen die ze op school bij Bartiméus heeft ontmoet, maar die bij zijn ouders woont.

‘Soms is het lastig om te bepalen hoe we met elkaar omgaan als er anderen bijzijn’, zegt ze, ‘maar we zien ook niet hoe anderen dat doen. We worden vaak op onze vingers getikt, maar we krijgen ook niet echt mee hoe het bij anderen gaat.’ Beiden vinden het belangrijk dat er op de groep wordt gepraat over seks. ‘Al praten sommigen er weer te veel over’, vindt Annemarieke.

Preventie van misbruik

Bartiméuis heeft een aparte vragenlijst voor mensen die ook een verstandelijke beperking hebben en een lijst afgestemd op ouderen. Voor bewoners met zeer ernstige verstandelijke beperkingen is er een observatielijst. En ook de teamleden, de teamleider en de clustermanager krijgen vragen voorgelegd.

De lijsten zijn een onderdeel van het Bartiméus-beleid op het gebied van relaties, intimiteit en seksualiteit. Dit beleid is voortgekomen uit de deelname aan een verbetertraject van Zorg voor Beter voor preventie van seksueel misbruik, samen met een rapport van Movisie naar aanleiding van een incident uit 2009.

Aansluiten bij cliënten

Een ander onderdeel van het beleid is dat ieder team een aandachtsfunctionaris op dit gebied heeft. Deze onderhoudt het contact met één van de drie centrale aandachtsfunctionarissen. We spreken met twee van hen, Jeroen Hindriks en Christel van der Horst.

‘Wat wij het belangrijkste vinden, is dat er binnen Bartiméus wordt gesproken over seksualiteit’, zeggen zij. Ze proberen ervoor te zorgen dat seksualiteit als onderwerp in alle teams voortdurend aandacht krijgt.

Begeleiders mogen het niet overslaan omdat ze zich er ongemakkelijk bij voelen, of uit handelingsverlegenheid. En hun taalgebruik moet aansluiten bij dat van de cliënten, ook als dat wat explicieter is dan ze zelf gewend zijn. Want mensen met een visuele beperking krijgen in hun opvoeding niet vanzelf de informatie mee, die anderen wel oppikken, leggen de aandachtsfunctionarissen uit.

Voorlichting vaak visueel

‘Vaak denken mensen dat je begint met het geven van seksuele voorlichting als iemand 10 of 12 wordt, maar eigenlijk start je al bij de geboorte’, vertelt Van der Horst.

‘Het begint met het ervaren van geborgenheid en veiligheid. Daarna leert een kind zijn lijf te herkennen en later leert het wat het verschil is tussen een man en een vrouw. Veel voorlichting daarover wordt onbewust en visueel gegeven, bijvoorbeeld als er een kindje wordt geboren in het gezin. Bij mensen met een visuele beperking moet je dat juist heel gestructureerd aanbieden.’

Hindriks: ‘Vaak komt er ook nog een verstandelijke beperking bij. Dan moet je voorlichting geven op een manier die ook aansluit bij het begripsniveau.’

Seks bij de aardappels

In het beleidsstuk staat dat medewerkers van Bartiméus seksualiteit als het ware bij het schillen van de aardappels met hun cliënten moeten kunnen bespreken. Gaat dat niet wat ver - seks bij de aardappels? Van der Horst: ‘Het hoeft niet gelijk heel zwaar te zijn. Het kan ook gaan over wat ze gezien hebben in Goede tijden, slechte tijden. Dan vraag je: Hoe gaat dat bij jou? Ben jij weleens verliefd geweest? Het moet ter sprake komen als een normaal onderdeel van het leven.’

Wat zou jij doen?

Hindriks: ‘In Goede tijden, slechte tijden komt nu ook een homoseksueel stel voor. En die zoenen ook. Terwijl ik de afwas sta te doen hoor ik dan reacties als: gadverdamme, als mijn neefje homoseksueel is, dan schop ik heb hem de deur uit.

Daar kun je heel rigide op reageren, maar je kunt ook in gesprek gaan. Dan vraag je wat ze zouden doen als hun eigen kind homoseksueel blijkt te zijn. Eerst zeggen ze dan dat ze die ook de deur uitschoppen, maar een half jaar later wordt er dan toch genuanceerder over gedacht. Dat bedoelen we met ‘bij de aardappels’.’

Grensoverschrijdend gedrag

De team-aandachtsfunctionarissen krijgen aparte scholing over seksuele ontwikkeling. Van der Horst: ‘Bij mensen met een verstandelijke beperking is het lastige, dat het lijf op een gegeven moment volwassen is, terwijl de sociaal-emotionele ontwikkeling nog op een ander niveau zit. Dan gaat een 13-jarige met een verstandelijke beperking bijvoorbeeld doktertje spelen. Dat past bij zijn ontwikkelingsfase, maar qua leeftijd gaat het al lijken op grensoverschrijdend gedrag.’

Stel twee vragen

‘Wat we iedereen tijdens die scholing ook leren is: stel je komt erachter dat er grensoverschrijdend gedrag heeft plaatsgevonden, raak dan niet in paniek. Ga niet doorvragen, maar vraag alleen: wat is er gebeurd en wat vond je ervan? Al het andere beïnvloedt het onderzoek.’

Hindriks: ‘Als er signalen zijn van seksueel misbruik, dan leg je de vragenlijst aan de kant en stel je inderdaad die twee vragen. Dan pak je het protocol erbij en volgt je dat. Vaak volgt daarna een taxatiegesprek met een gedragsdeskundige; die zijn daar speciaal voor opgeleid.’

Aan het licht

Door het gebruik van de vragenlijsten zijn binnen Bartiméus verschillende gevallen van seksueel misbruik aan het licht gekomen. Van der Horst: ‘Een ouder zei laatst tegen mij: ik ben zo blij dat die lijsten er zijn, anders was dit nooit bekend geworden. Dat ging over seksueel misbruik van een cliënt door een vrijwilliger.’

‘Maar er zijn ook zaken opgemerkt die in een vroeg stadium verkeerden. Daar hebben we kunnen voorkomen dat ze mogelijk verder uit de hand zouden lopen. Daarnaast zijn er gewone vragen over voorlichting. Begeleiders vragen bijvoorbeeld vaak hoe je omgaat met cliënten van laag niveau die masturberen in openbaren ruimtes.’

Naar de huisarts

Hindriks: ‘Op de vraag of er seksuele behoeften zijn, antwoordde een begeleider dat een cliënt steeds met zijn handen op zijn onderbuik drukt. Dan geven wij de terugkoppeling: is er ook gekeken of hij misschien pijn heeft? Misschien moet er eerst eens iemand met hem naar de huisarts.’

Van der Horst: ‘Er was ook een cliënt die zijn voorhuid niet naar achteren kreeg. Het was een heel eenvoudige ingreep om daar iets aan te doen, maar omdat het een zelfstandig wonende cliënt is, was dat nooit ter sprake gekomen.’

Alles op alles

Hindriks: ‘Als er nog teams zijn die denken dat seksueel misbruik in hun groep niet voorkomt, kunnen we nu laten zien dat je dat nooit kunt zeggen. Je kunt proberen seksueel misbruik te voorkomen, maar helemaal uitbannen zal je nooit lukken. Wel kun je aan de maatschappij laten zien dat je er als zorgorganisatie serieus mee bezig bent. Dat je er alles aan doet om het te voorkomen.’

Bestuurders

Volgens Hindriks en Van der Horst staat of valt de preventie van seksueel misbruik met het belang dat de bestuurder van een organisatie eraan hecht. Met een beleidsstuk, een protocol en een paar scholingsdagen ben je er niet. Van der Horst: ‘Wil je daadwerkelijk in gesprek blijven met cliënten, dan moet je meer inspanning leveren. Niet iedere bestuurder ziet dat.’

Jopie Nooren, bestuurder van Bartiméus, ziet dat wel. ‘Ik steun heel erg wat zij doen. Om doorlopend aandacht te besteden aan relaties, intimiteit en seksualiteit moet je binnen de organisatie een goede structuur hebben en begeleiders goed ondersteunen. Positieve aandacht voor dit onderwerp kan een preventieve werking hebben, al is daarmee helaas niet gezegd dat je dan alles voorkomt.’

Ervaringen uitwisselen

De brancheorganisatie VGN wil de uitwisseling tussen leden op dit gebied graag stimuleren. Directeur Hans Schirmbeck: ‘We merken dat er op verschillende plaatsen goede initiatieven worden genomen en dat de inhoudelijk deskundigen elkaar al opzoeken.’

‘We doen graag een beroep op bestuurders van organisaties die actief bezig zijn op dit terrein om samen een netwerk te vormen. Dat moet ook gevoed worden vanuit die inhoudelijk deskundigen. We hoeven niet te bediscussiëren of dit onderwerp aandacht behoeft, wel kunnen we samen kijken hoe we die aandacht zo goed mogelijk kunnen stimuleren, binnen organisaties en binnen het onderwijs.’

Kinderachtige reactie

De slotvraag is aan de bewoners. Hebben zij nog een tip? ‘Het is handig als de nachtzorg op de hoogte is van bestaande relaties’, antwoordt Annemarieke. ‘En dat ze weten of bewoners goed zijn voorgelicht.’ Ze vertelt over een vervelend incident.

‘Jacob en ik sliepen - als hij bleef logeren - doordeweeks normaal gesproken in aparte kamers, maar we hadden een keer een vervelende dag achter de rug, met een begrafenis van een groepsgenoot. Ik voelde me rot en ben toen ’s nachts bij hem gaan liggen. Toen de nachtzorg daarachter kwam, ontstond er een hoop commotie. Ik kreeg vragen als: wat nou als je zwanger zou zijn geraakt? Ik vond het heel kinderachtig, alsof we 12 zijn.’

Jeroen Hindriks, die op de groep van Annemarieke werkt, bevestigt het verhaal. ‘Het was een fout van mij’, zegt hij. ‘Het was ook voor mij een moeilijke dag geweest en ik was vergeten aan de nachtzorg door te geven dat Jacob bleef slapen. Ik heb het daarna zo snel mogelijk rechtgezet. Annemarieke heeft helemaal gelijk met haar tip.’ ‘We hebben nieuwe afspraken gemaakt’, zegt Annemarieke. ‘Die zijn ook duidelijk voor de nachtzorg.’

Dit artikel van Johan de Koning is eerder verschenen in Markant: www.vgn.nl/markant

REPORTAGE

Hoe voorkom je seksueel misbruik bij cliënten? Bartiméus, expertiseorganisatie voor blinden en slechtzienden, maakt relaties, intimiteit en seksualiteit voortdurend onderwerp van gesprek. Dat hoeft niet gelijk heel zwaar te zijn. Het kan ook bij het schillen van de aardappels.