Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen opvangt waarbij je het gevoel krijgt dat er iets niet klopt. Of omdat een kind zelf vertelt wat het thuis meemaakt. TKM geeft je 8 tips hoe je via een goed gesprek meer duidelijkheid kan krijgen.

Kinderen zijn er meesters in te voelen of je oprecht bent in wat je zegt of doet. Zeker kinderen die thuis sterk op hun hoede moeten zijn voor hun ouders, hebben er een antenne voor om te voelen of iemand een façade ophoudt.

Gevoelens niet verdringen

Oprecht zijn betekent dat je jezelf bent in de relatie tot het kind. Je doet je niet anders voor dan je bent. Dat betekent niet dat je elke emotie die je bij het verhaal van het kind hoort, eruit moet gooien. Het betekent wel dat je je bewust bent van je gevoelens en die niet ontkent of probeert te verdringen.

Als je dus erg schrikt van iets dat het kind zegt, is het beter om te zeggen dat je daarvan schrikt dan om dat gevoel koste wat kost weg te stoppen. Het is wel belangrijk dat je daarna je aandacht weer op het kind richt: het gaat immers niet om jouw gevoelens.

Bescheiden zijn

Een gesprek met je leerling mag maximaal 15 minuten duren; je kunt een kind niet overreden tot vertrouwen. Een volwassene dient bescheiden te zijn en zal de zelfbeschikking en een simpelweg ‘nee’ van een kind moeten respecteren. Hoe moeilijk dat soms ook is.

Een professionele houding vereist oprechte belangstelling. Je moet een sfeer van veiligheid opbouwen en het vermogen hebben om een goede ontvanger te zijn. Dat wil zeggen dat je in staat bent om de gevoelens van het kind op te merken en daarbij aan te sluiten.

Ook betekent het dat je je bewust bent van de ontwikkeling die kinderen doormaken en dat je in staat bent daarbij aan te sluiten. Aansluiten bij het kind betekent dat je het kind ruimte geeft om zijn verhaal te vertellen. Als jij je bescheiden opstelt, voelt het kind dat het mag praten.

Ontwikkelfasen van kinderen

Wees je bewust van de verschillende ontwikkelfasen van kinderen. Met een kleuter kun je beter spelen en praten. Volwassenen zijn erg gericht op taal, kinderen veel minder. Kinderen communiceren met hun hele wezen. Wees je daarvan bewust. Deze onderstaande tips geven je houvast:

• sluit aan bij waar het kind op dat moment mee bezig is: ga mee in zijn spel, tekening of knutselwerk

• ga op dezelfde ooghoogte zitten als het kind en kies een rustig moment uit

• stop het gesprek wanneer de aandacht bij het kind weg is

• vraag belangstellend en betrokken, maar vul het verhaal niet in voor het kind

• houd het tempo van het kind aan, niet alles hoeft in één gesprek

• let tijdens het gesprek goed op de non-verbale signalen van het kind: kijkt het steeds weg of maakt het contact met je? Zit het te draaien op de stoel of is het ontspannen? Praat het met stemverheffing over een bepaalde situatie, of gaat het juist fluisteren?

• Raak het kind niet onnodig of onverwacht aan. Dat kan voor mishandelde kinderen heel bedreigend zijn.

Actief luisteren wil zeggen dat je je voortdurend afvraagt wat het kind eigenlijk wil zeggen. Daarom luister je naar zowel de verbale als de non-verbale boodschappen van een kind. Bovendien luister je ‘tussen de regels’ door. Bijvoorbeeld in stembuigingen, aarzeling, stiltes kun je veel horen.

Door actief te luisteren kan het je duidelijk worden wat er aan de hand is met het kind. En krijg je zicht op de emoties die het kind daarbij ervaart. Probeer hierbij de gevoelens van het kind in je eigen woorden samen te vatten. Zo krijg je niet alleen meer informatie, maar voelt het kind zich ook serieus genomen. En is het een check of je het kind goed hebt begrepen en zijn gevoelens goed interpreteert.

Actief luisteren doe je door vragen te stellen als:

• ‘je bedoelt dat?

• ‘je probeert me duidelijk te maken dat?

• ‘je voelt je Klopt dat?’

• ‘je zou het liefst willen dat...?’

Acceptatie wil zeggen dat je het kind accepteert zoals het is. Het wil niet zeggen dat je het eens moet zijn met de gedachten of gevoelens van het kind. Acceptatie is dat je luistert zonder te oordelen. Fantasie en werkelijkheid lopen bij kinderen nog door elkaar. Voor hen is het heel logisch wat ze vertellen, omdat ze zelf wel weten waar de fantasie begint, en ze denken dat jij dat ook weet.

Daarom is het belangrijk geen vraagtekens te zetten bij de geloofwaardigheid van het kind. Ten eerste is het niet aan jou om te bepalen of het waar is of niet wat het kind zegt. De leerling vertelt jou iets en daar moet je serieus mee omgaan. Bovendien hebben kinderen soms een ander verhaal nodig om uiteindelijk hun eigen verhaal te kunnen vertellen.

Metaforen

Met name kleuters kunnen in metaforen praten, terwijl ze het eigenlijk over hun eigen situatie hebben. Ze praten bijvoorbeeld over gemene draken of arme prinsessen of wat ook maar op dat moment in hun belevingswereld past. Als je daar met onbegrip op reageert, zullen ze niet snel geneigd zijn meer te vertellen. Acceptatie betekent ook dat je het tempo van het kind bepalend laat zijn. Als het kind niets wil vertellen, is dat ook goed.

Kinderen zijn loyaal naar hun ouders; ook mishandelde kinderen. Daarom is het belangrijk dat je de ouders niet bekritiseert. Of je op een andere manier negatief over hen uitlaat. Het kind mag zijn ouders diskwalificeren, jij niet. Als jij dat ook doet, kan het loyaliteitsconflict waar het toch al in zit, versterkt worden en kan het kind geneigd zijn zijn ouders in bescherming te nemen.

Blijf positief

Realiseer je dat een kind die het heeft over zijn ‘vieze’ of ‘boze’ papa of mama, niet zegt dat het niet meer thuis wil wonen. De leerling zegt daar eigenlijk mee dat het bepaald gedrag van zijn vader of moeder naar vindt en dat hij wil dat het stopt. Respecteer dat het kind loyaal is naar zijn ouder toe. Dat kan je doen door ook te vragen naar positieve dingen van de ouders.

• Stel korte vragen. Je begint met open vragen: Wat is er iets gebeurd? Wanneer is dat gebeurd? Hoe komt dat? Dat wissel je af met gesloten vragen: Ben je gevallen? Heb je pijn Ging je huilen? Vond je dat leuk of niet leuk? Pas wel op voor teveel vragen achter elkaar: het kind kan het gevoel krijgen dat het verhoord wordt.

• Stel geen waarom-vragen. Een kind weet niet waarom iets is gebeurd of waarom iemand iets doet. Bovendien kan die vraag schuldgevoelens oproepen. En dat is wat je niet wilt: een kind voelt zich vaak al schuldig en schaamt zich. Waarom-vragen kunnen daarom weerstand bij het kind oproepen, terwijl je juist een veilige sfeer wilt creëren.

• Vraag niet door wanneer het kind niets wil of kan vertellen. Het kind is geen ‘waarheidsvinder’, maar iemand die zijn of haar verhaal kwijt wil. Het zit met angstgevoelens als: ben ik met mijn verhaal veilig bij jou? Vind je me dan nog aardig? Ga je niet van alles achter mijn rug om doen?

• Let ook op non-verbale signalen van het kind. In zijn houding, zijn lichaamstaal en de manier waarop hij contact met je maakt (of ontwijkt) is ook veel te zien. Al deze signalen kunnen het verhaal dat een kind in woorden vertelt, versterken of juist ontkrachten.

• Je kunt ook vragen of het kind bijvoorbeeld een tekening wil maken waar hij over vertelt.

• Als een kind moeite heeft met praten, kunnen de vragen ook in de derde persoon gesteld worden. Bijvoorbeeld: ‘Sommige kinderen zeggen’ Je geeft daarmee aan dat het kind niet de enige is en dat je weet waar je het over hebt.

• Kinderen durven vaak niet meteen alles te vertellen. Ook kunnen ze geneigd zijn dingen eerst af te zwakken. Het kan daarom nodig zijn meerdere gesprekken te voeren om meer duidelijkheid te krijgen over je zorgen. In een eerste gesprek sta je erbij stil dat het heel knap is van een kind dat het iets van zichzelf heeft laten zien. Dat benadruk je met klem bij de leerling.

• Complimenteer het kind dat het jou in vertrouwen heeft genomen. Het kind heeft een drempel overwonnen als het vertelt over zijn thuissituatie.

• Bevestig dat je begrepen hebt wat het zegt door tussentijds samen te vatten en te checken: ‘Je zegt dat... Klopt dat?’, ‘Heb ik goed begrepen dat je zegt dat...?’,

Volwassenen zijn geneigd te denken dat kinderen de regels van communicatie wel kennen. Dat blijkt vaak niet het geval. Maak daarom meteen aan het begin duidelijk was jouw bedoeling is van dit gesprek. Deze tips geven houvast:

• vertel dat je graag even met het kind wilt praten over iets wat hij heeft verteld of iets wat jij hebt gezien

• vertel een kind waarom je wilt praten en wat je daar vervolgens mee gaat doen. Zeg bijvoorbeeld dat je je zorgen om hem maakt en dat je samen met hem wilt kijken of je hem of zijn ouders kan helpen.

• ook kan het goed zijn om te zeggen dat het om het eigen verhaal van het kind gaat en niet over dat van een ander. Geef aan dat je geïnteresseerd bent in zijn mening en gevoelens en dat hij geen goede of foute antwoorden kan geven. Alle antwoorden zijn goed!

• beloof tijdens het gesprek niet dat het kind en zijn gezin meteen geholpen zullen worden. Dat kun je niet waarmaken. Vaak duurt het even voordat de hulp in gang is gezet. Voor een kind is een maand immers een eeuwigheid

• sluit het gesprek af met een samenvatting van wat jullie hebben besproken. En vertel wat je plan is

• bespreek met het kind wat het moet doen als het niet meer goed gaat thuis. Dat hij bijvoorbeeld naar de buurvrouw kan gaan als hij zich heel onveilig voelt of dat hij de politie kan bellen. Of dat hij, als hij heel verdrietig is, naar jou toe kan komen of bijvoorbeeld zijn tante belt. Laat het kind vooral zelf nadenken over wat hij dan kan doen of wie hij kan bellen.

Beloof nooit geheimhouding aan een kind. Als de leerling vraagt of je het niet doorvertelt aan iemand anders, dan moet je duidelijk maken dan je dit niet kunt beloven. Leg uit dat je anderen nodig hebt om hem te kunnen helpen.

Niets achter zijn rug doen

Je kunt bijvoorbeeld het volgende zeggen: ‘Als ik wat jij mij vertelt nu geheim moet houden, hebben we samen een geheim en dan kan ik je niet helpen. Ik heb anderen nodig om jou te kunnen helpen. Maar ik beloof je dat ik niets achter jouw rug om doe. Ik vertel jou altijd eerst wat ik verder ga doen. Oké?’ Kinderen begrijpen het als je zegt: ‘Als ik het niet meer weet, vind je het dan goed, als ik er met iemand over praat die veel van kinderen af weet?’

Daarnaast kan het kind vragen of je het niet aan zijn ouders vertelt. Leg dan uit dat je niet alles aan zijn ouders zal vertellen, maar dat zijn ouders wel moeten weten hoe hij zich voelt. Je kunt zeggen dat je van tevoren goed bedenkt wat de ouders wel en niet moeten weten om de situatie voor het kind beter te maken. Dit overleg je ook weer eerst met het kind voordat je daadwerkelijk stappen gaat ondernemen.

Licht hem altijd in

Wees je bewust dat het vertrouwen van mishandelde kinderen al geschonden is. Dat vererger je door dingen te doen zonder zijn medeweten. Hij hoeft het niet eens te zijn met wat de stappen zijn die jij wilt zetten, maar hij moet het wel weten.