Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Het is altijd tobben geweest met het begrip emotionele mishandeling. Dat stellen emeritus hoogleraar Preventie en Hulpverlening inzake Kindermishandeling Herman Baartman en senior wetenschappelijk medewerker Psychische gezondheid en Jeugd bij het Trimbosinstituut Cees Hoefnagels. Want hoe begrens je dit fenomeen tegen meer alledaagse tekortkomingen in het handelen van ouders?

Kinderpsycholoog Wim Wolters redigeerde in 1977 onder de titel ‘Het mishandelde kind; herkenning, hulpverlening en preventie’ een bundel artikelen over tal van facetten van kindermishandeling.

Kindermishandeling was toen hier en elders nog een relatief nieuw fenomeen. Een van de kwesties die Wolters aansneed betrof de begripsmatige afgrenzing van kindermishandeling. Iets wat ons nog altijd bezighoudt en waar nooit definitief een oplossing voor zal komen.

Wim Wolters pleitte ervoor om het begrip kindermishandeling slechts te gebruiken voor fysiek geweld met zichtbare, schadelijke gevolgen. ‘Te ruime hantering van het begrip kindermishandeling kan sociale stigmatisering van ouders of anderen in de hand werken en hulpverlening bemoeilijken’.

Opvoedingstekorten

Om die reden had hij bezwaar tegen het begrip psychische kindermishandeling. Dit begrip ‘dekt een ongekend aantal opvoedingstekorten waaraan grote groepen ouders mank gaan’. Het zou volgens hem te ver gaan al die ouders van mishandeling te betichten.

In de jaren zeventig werd kindermishandeling gezien als een exponent van een opvoedingsprobleem dat als zodanig aangepakt moest worden. Inzichten in de vaak desastreuze effecten ervan op een kind zijn van latere datum.

Alledaagse tekortkomingen

Het is met de omschrijving van het begrip psychische kindermishandeling altijd tobben geweest. Een van de lastigste vragen is hoe je het afgrenst tegen meer alledaagse tekortkomingen in het handelen van ouders.

Toch heeft die kwestie niet verhinderd dat ook al ver ‘voor Wolters’ het fenomeen psychische mishandeling de aandacht kreeg. Gisela von Levetzow schreef er in 1934 een dissertatie over, ‘Die seelische Kindermiszhandlung’.

Wetboek van Strafrecht

En in 1956 verdedigde Bertha Clemens Schröner, een van de stuwende krachten achter de in 1970 opgerichte Vereniging tegen Kindermishandeling, haar proefschrift ‘Psychische kindermishandeling’. Daarin pleitte ze ervoor om in het Wetboek van Strafrecht een bepaling over psychische kindermishandeling op te nemen.

In 1973 had 11% van de 628 meldingen van kindermishandeling bij de toenmalige Bureaus Vertrouwensarts (de voorlopers van de AMK’s) betrekking op psychische mishandeling. Daarbij werd evenwel geen onderscheid gemaakt tussen wat in het jaarverslag van de BVA’s in 1983 emotionele mishandeling en emotionele verwaarlozing genoemd werd.

Dat betrof in dat jaar respectievelijk 38% en 46% van de meldingen. In de laatste jaarcijfers van de AMK’s van 2011 heeft 9% van de meldingen betrekking op psychisch geweld en 12% op affectieve verwaarlozing.

Dit verschil heeft vermoedelijk mee te maken, dat emotionele mishandeling en verwaarlozing vroeger meer dan nu een restcategorie in de registratie is geweest. In 2011 had 27,5% van de meldingen betrekking op pedagogische verwaarlozing, vroeger kwam dat begrip in de registraties niet voor.

Springerig beeld

Tegen deze achtergrond zijn twee conclusies te trekken. De eerste is dat psychische kindermishandeling - ondanks Wolters’ afwijzing van het begrip - een vorm van kindermishandeling is. Dat laten de cijfers van de meldingen zien en ook het pleidooi voor het strafbaar stellen.

En het lijkt zich wel degelijk te onderscheiden van meer alledaagse opvoedingstekorten, al zijn de grenzen moeilijk precies te trekken. De tweede is dat zowel naamgeving als meldingscijfers een springerig beeld vormen. En dat heeft natuurlijk veel te maken met de moeilijkheid van een eenduidige omschrijving van het begrip.

Handen op de rug

De termen psychische en emotionele mishandeling worden door elkaar heen gebruikt en zijn in feite synoniem. Het gaat zogezegd om mishandeling, maar dan wel met je handen op de rug, zonder fysiek geweld. Sommigen zeggen dat eigenlijk elke vorm van kindermishandeling emotionele mishandeling is, vanwege de emotionele of geestelijke schade die het aanricht, maar dat is niet logisch.

Het onderscheid tussen emotionele mishandeling en fysieke mishandeling zit hem in de manier waarop het gebeurt en niet in de effecten ervan. Er moet onderscheid gemaakt worden tussen emotionele mishandeling en emotionele of affectieve verwaarlozing.

Empathische betrokkenheid

Ook dat is een lastig te omschrijven begrip. Maar in de kern gaat het om een stelselmatig tekort aan actieve, empathische betrokkenheid op, en emotionele beschikbaarheid voor een kind. Er zijn aanwijzingen in de research dat dit voor de ontwikkeling van een kind de meest destructieve vorm van kindermishandeling is.

Sinds een jaar of 10 wordt de situatie waarin ouders een kind getuige laten zijn van hun onderlinge geweld, gezien als kindermishandeling. Sommigen vinden dit een vorm van emotionele mishandeling. Strikt genomen is er meer voor te zeggen om het als een vorm van emotionele verwaarlozing te zien. Zo is het immers ook opgevat in recent Nederlands onderzoek van Lenneke Alink e.a. naar de omvang van kindermishandeling. Tot zover een paar terminologische kwesties.

Weinig publicatie

Het zal geen verbazing wekken dat deze terminologische kwesties en het probleem van de afgrenzing van die alledaagse opvoedingstekorten waar vrijwel geen ouder aan ontkomt, een hinderpaal hebben gevormd voor wetenschappelijk onderzoek op dit gebied.

Zo heeft het aantal publicaties in het gerenommeerde tijdschrift ‘Child Abuse & Neglect’ over emotionele kindermishandeling altijd schril afgestoken tegen het aantal publicaties over andere, vaak meer zichtbare en meer spectaculaire vormen van mishandeling. Maar met een uitvoerig themanummer in 2011 (nummer 10) over dit onderwerp is daar iets aan gedaan. Daar lichten we hieronder enkele interessante topics uit.

Destructief

Volgens Hart en Glaser http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0145213411002079 werd al in de jaren zeventig onderkend dat emotionele mishandeling en verwaarlozing wijd verspreid en uiterst destructief was. Toch was er in de context van de kinderbescherming niettemin relatief weinig aandacht. Zij wijten dit aan dezelfde vrees die Wolters in de jaren zeventig in Nederland al uitsprak. Namelijk dat je soms een zwaar label dat van kindermishandeling plakt op alledaagse opvoedingstekorten en daardoor te stevig ingrijpt. Maar dat verhult, aldus Hart en Glaser, dat psychische kindermishandeling buitengewoon beschadigend kan zijn.

De kern van de schade die elke vorm van kindermishandeling aanricht is van psychologische aard, en daarom is het bestuderen van wat psychische kindermishandeling met een kind doet basaal voor het begrijpen van elke andere vorm van kindermishandeling.

Gevolg of intentie

Garbarino gaat in op de vraag naar de grens tussen manieren van omgaan met een kind die bedenkelijk zijn te noemen, en psychische mishandeling. Hier doet zich weer de netelige kwestie voor van de definitie van kindermishandeling in het algemeen.

Volgens Garbarino is een van de kernvragen daarbij: meet je dat af aan de gevolgen, of aan de intentie? Als iemand een kind seksueel misbruikt, maar dat kind houdt er niets aan over, is dat dan geen kindermishandeling? En als het gaat om de intentie geeft Garbarino het volgende voorbeeld: als iemand zonder daartoe de bedoeling te hebben een kind ernstig beschadigt, terwijl hij wel kon weten dat wat hij deed beschadigend zou kunnen zijn, is het dan geen kindermishandeling?

Maatschappelijke waarden

Volgens hem is noch de intentie, noch de feitelijke schade bepalend. Hij definieert kindermishandeling als ‘het doen of laten van een ouder of verzorger dat op grond van een mix van maatschappelijke waarden en professionele kennis als ongepast en schadelijk wordt beoordeeld’.

En die mix is steeds in beweging omdat maatschappelijke waarden en rechten van kinderen veranderlijke concepten zijn. Garbarino maakt een fraaie vergelijking met een uitspraak van Michelangelo toen hem eens gevraagd werd hoe hij te werk ging als beeldhouwer. ‘Als ik een engel wil maken’, zei hij, ‘neem ik hamer en beitel ter hand, plaats me tegenover een blok steen en hak alles weg wat geen engel is’.

Ontwikkeling kind

Zo kunnen we volgens Garbarino ook kindermishandeling definiëren, inclusief psychische kindermishandeling. We hanteren onze concepten over rechten van kinderen. Onze inzichten in de ontwikkeling van een kind, stellen ons op naast een kind en ruimen alles uit de weg wat niet strookt met het recht van een kind op zorg voor zijn basale ontwikkelingsbehoeften.

Na dit filosofische intermezzo keren we nu terug naar de kwestie van de grens tussen wat we bedenkelijk en wat we mishandeling noemen.

Volgens Wolfe en McIsaac verschilt psychische mishandeling in twee belangrijke opzichten van bedenkelijk opvoeden (‘poor parenting’). Het eerste is het chronische, ernstige en escalerende patroon in de negatieve manier van omgaan met een kind. Het tweede betreft de in samenhang daarmee verhoudingsgewijs groeiende kans op psychologische schade bij en verstoorde ontwikkeling van het kind.

Vuistregels

Beeldhouwer Michelangelo had wat ‘vuistregels’ kunnen geven voor de manier waarop hij te werk ging bij het produceren van zijn engel. Wolfe en McIsaac doen dat wel.

Zij stelden een serie vuistregels voor onderkenning en omschrijving van psychische kindermishandeling vast. Zij schetsen een continuüm van kwaliteit van emotionele sensitiviteit en expressie van ouders. Dit loopt van positief, via bedenkelijk naar emotioneel mishandelend.

Op dat continuüm plaatsen ze 6 belangrijke aspecten van het alledaagse handelen van ouders. Dat zijn: 1) stimulering en emotionele expressie, 2) interacties; 3)consistentie en voorspelbaarheid, 4) regels hanteren en grenzen stellen, 5) straffen, 6) emotionele toonzetting.

Rechten van het kind

Allemaal zaken die in de woorden van Garbarino van doen hebben met behoeften en rechten van een kind. Een voorbeeld: emotionele toonzetting is uit te zetten op een schaal die loopt van positief - dat is duidelijk zijn zonder daarbij beangstigend te zijn - via bedenkelijk - dat is verbaal of non-verbaal druk uitoefenen, daarbij veelal gedreven door onrealistische verwachtingen - naar mishandelend - dat is, beangstigend, bedreigend, denigrerend of vernederend.

Wie naast het gereedschap van hamer en de beitel voor het ruwe werk van Michelangelo andere instrumenten nodig heeft kan terecht bij Tonmyr e.a. . Hij ontwierp 33 instrumenten, bedoeld om psychische kindermishandeling te meten, geanalyseerd op bruikbaarheid en praktisch nut.