Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Hier vindt u het rapport ‘Ik heb al veel meegemaakt’.

Bijna helft kinderen maakt ingrijpende gebeurtenis mee

AUGEO MAGAZINE - HET ONLINE TIJDSCHRIFT OVER VEILIG OPGROEIEN

OVERZICHT

REACTIES

WAT ZIJN DE UITKOMSTEN?

• Maar liefst 45 procent van de leerlingen rapporteert één of meer ingrijpende jeugdervaringen. Denk bijvoorbeeld aan een chronisch zieke moeder of een verslaafde vader. In ruim een kwart van de gevallen gaat het om scheiding van de ouders. Wordt scheiding buiten beschouwing gelaten, dan geeft nog steeds één op de drie kinderen aan één of meer ingrijpende jeugdervaringen te hebben gehad.
• De drie meest voorkomende ingrijpende ervaringen zijn achtereenvolgens: scheiding van de ouders (26 procent), emotionele verwaarlozing (13 procent) en emotionele mishandeling (12 procent).
• Kinderen met ingrijpende jeugdervaringen beoordelen hun levenskwaliteit negatiever dan kinderen zonder die ervaringen. Hoe meer ingrijpende ervaringen (Adverse Child Events, ACE’s) een kind heeft meegemaakt, hoe ongelukkiger hij zich voelt.
• Kinderen die zeggen emotioneel verwaarloosd of mishandeld te worden, lijden daar relatief het meest onder. ‘Bij kindermishandeling wordt toch vooral gedacht aan een klap of een schop’, zegt Fahima Elmi van de Jongerentaskforce. ‘Ten onrechte wordt de emotionele kant vaak vergeten.’
• Van de ingrijpende jeugdervaringen die geschaard kunnen worden onder kindermishandeling (fysieke en emotionele mishandeling en verwaarlozing, seksueel misbruik en getuige zijn van geweld tussen ouders), komt verwaarlozing het meest voor.

WAAROM DIT ONDERZOEK?

‘In Nederland is vaker onderzoek gedaan naar bijvoorbeeld kindermishandeling, maar daarbij werden vrijwel nooit vragen gesteld aan de kinderen zelf’, zegt Tim Mulder, begeleider van de Jongerentaskforce. ‘Daardoor hadden we geen idee hoe kinderen ingrijpende gebeurtenissen in hun jeugd beleven. In de Tweede Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen is een groep middelbare scholieren gevraagd naar hun ervaringen met kindermishandeling. Ons onderzoek is breder van opzet, omdat er ook gevraagd wordt naar andere ingrijpende gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld chronische ziekte of verslaving van een ouder. Daarnaast vroegen we kinderen voor het eerst niet alleen wat ze meemaken of hebben meegemaakt, maar ook hoe ze zich daarbij voelen.’

Een van de inspiratiebronnen was de grootschalige Amerikaanse studie naar de effecten van Adverse Childhood Experiences (ACE’s). De ACE-vragenlijst gaat over tien soorten negatieve gebeurtenissen die zich in de jeugd kunnen voordoen. De studie liet zien dat het meemaken van ingrijpende jeugdervaringen effect kan hebben op iemands gezondheid: vanaf twee soorten ingrijpende jeugdervaringen neemt de kans op gezondheidsproblemen toe.

In Nederland werd niet eerder onderzoek met de ACE-vragenlijst uitgevoerd onder scholieren. In 2010 hield TNO in opdracht van Augeo Foundation een steekproef met de ACE-vragenlijst onder Nederlandse volwassenen, die rapporteerden over ingrijpende gebeurtenissen in hun jeugd. Ruim 44 procent zei één of meerdere ACE’s te hebben meegemaakt. ‘Nu we ook van kinderen zelf weten wat zij hebben meegemaakt en hoe fit en gezond zij zich daarbij voelen, kunnen we proberen om een deel van de langetermijngevolgen te voorkomen’, zegt Mulder.

WELKE GROEP IS ONDERZOCHT?

Er is gekozen voor kinderen uit groep 7 en 8 van de basisschool. De vragenlijst verschilt op twee punten van die voor de volwassenen: hij is aangepast aan het begripsniveau van kinderen en besteedt aandacht aan hun welbevinden. Om te meten hoe kinderen zélf vonden dat ze functioneerden, werd gebruikgemaakt van de Kidscreen 10, een gevalideerde lijst met tien vragen over ervaren gezondheid en welzijn in de afgelopen week. Hier kwamen vragen aan bod als: ‘Heb je afgelopen week goed kunnen opletten?’ en ‘Heb je afgelopen week plezier gehad met vrienden/vriendinnen?’

Fahima Elmi, lid van de Jongerentaskforce, hielp bij het kindvriendelijk maken van de vragenlijsten. ‘Soms waren de vragen te ingewikkeld, bijvoorbeeld omdat ze uit deelvragen waren opgebouwd of te moeilijk waren geformuleerd.’ Omdat de kinderen minderjarig zijn en het onderwerp ingrijpende jeugdervaringen gevoelig ligt, werd ouders vooraf om hun toestemming gevraagd. Voor leerlingen die - om allerlei redenen - geen toestemming van hun ouders kregen om mee te doen, was er een alternatieve vragenlijst, zodat het niet opviel dat ze niet mochten meedoen.

Uiteindelijk deden 664 kinderen mee van de 738 die om deelname waren verzocht, verspreid over 35 klassen op 23 scholen. De steekproef is daarmee representatief voor de kinderen in die leeftijdsgroep. De onderzoekers peilden na afloop of de kinderen de vragen goed hadden begrepen, door antwoorden op soortgelijke vragen met elkaar te vergelijken.

WAT BETEKENEN DE UITKOMSTEN?

Bijna de helft van de kinderen (45 procent) maakt volgens het onderzoek van de Jongerentaskforce ingrijpende dingen mee. Als we ons enkel beperken tot de ervaringen die vallen onder kindermishandeling, komt het JTF-onderzoek uit op 267 mishandelde kinderen per 1000, bijna 27 procent.

De cijfers uit de Tweede Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen uit 2010 bevestigen dit beeld. Op de vraag of zij ooit in hun leven te maken hadden met kindermishandeling, antwoordde 34 procent van de ondervraagde jongeren bevestigend. Aangezien de jongeren die deelnamen aan dit onderzoek ouder waren dan die in het JTF-onderzoek (eerste tot en met vierde klas middelbare school), ligt het in de lijn der verwachting dat zij meer ingrijpende ervaringen hebben opgedaan.

WAT VALT HET MEEST OP?

‘Ik vind het schokkend dat ingrijpende jeugdervaringen, waaronder allerlei vormen van kindermishandeling, zo vaak voorkomen’, zegt Tim Mulder, begeleider van de Jongerentaskforce (JTF). ‘We weten dat uit zelfrapportages altijd relatief hoge cijfers komen. Dit zijn geen meldingen van kindermishandeling bij Veilig Thuis. Maar deze resultaten geven wel de beleving van kinderen weer. Er is geen reden om aan de uitkomsten te twijfelen.’ Ook vindt hij het opvallend dat bijna 7 procent van de kinderen te maken heeft met een vader of moeder in de gevangenis.

JTF-lid Fahimi Elmi is vooral verrast door het grote aantal kinderen (13 procent) dat zich emotioneel verwaarloosd voelt. ‘Het is goed als leerkrachten zich daarvan bewust zijn, juist omdat je emotionele verwaarlozing vaak wat moeilijker aan kinderen kunt zien. Soms vertonen ze afwijkend gedrag, maar dat wordt niet altijd goed geïnterpreteerd.’ Wat leerkrachten wél kunnen zien, is lichamelijk verwaarlozing. Denk aan ongewassen kinderen, of leerlingen met versleten kleding. En lichamelijke verwaarlozing hangt bijna altijd (in maar liefst 96 procent van de gevallen!) samen met een andere ingrijpende ervaring. ‘Leerkrachten moeten dus alert zijn op lichamelijke verwaarlozing en bedenken dat er dan hoogstwaarschijnlijk nóg meer aan de hand is.’

WAT MOET ER NU GEBEUREN?

Ingrijpende jeugdervaringen brengen gezondheidsrisico’s met zich mee, blijkt uit onder meer Amerikaans en Nederlands onderzoek. Om die reden moet in het basis- en voortgezet onderwijs meer oog komen voor kinderen die daarmee te maken hebben (gehad), vindt de Jongerentasforce.

Er blijken twee stressverlagende factoren te zijn voor kinderen met ingrijpende jeugdervaringen: hun eigen veerkracht, maar ook de ondersteuning van betrouwbare volwassenen, zoals leerkrachten. Daarom is het van groot belang dat leerkrachten zich realiseren dat er veel kinderen zijn met ingrijpende ervaringen, en dat de kans dus groot is dat die kinderen ook bij hen in de klas zitten. ‘Ze moeten ook weten wat de gevolgen van die ervaringen zijn, wat betreft emoties en gedrag’, zegt Tim Mulder van de Jongerentaskforce.

Kinderen die ingrijpende gebeurtenissen hebben meegemaakt, kunnen door kleine dingen worden getriggerd. Als reactie op deze ervaringen belanden sommigen in een vecht- en vluchtmodus, terwijl anderen zich volledig in zichzelf keren. In beide gevallen zijn ze niet altijd even goed meer te bereiken. Als een leerkracht boos wordt op zo’n kind omdat het zich onaangepast gedraagt, neemt de stress alleen maar verder toe.

Daarom zouden leerkrachten traumasensitief moeten lesgeven. Concreet betekent dit dat zij structuur en veiligheid bieden, de positieve relaties tussen leerlingen ondersteunen en goed weten om te gaan met lastige emoties en gedrag. Het scheelt al als een kind op rustige toon wordt aangesproken en de leerkracht een betrokken luisterhouding heeft. Dan ontspant het kind zich. ‘Als je thuis van alles hebt meegemaakt, ben je er erg bij gebaat als het op school veilig en rustig is’, legt Fahima Elmi uit. ‘Daar brengen kinderen immers het grootste deel van hun week door. Veel van wat ze thuis missen, kunnen ze daar inhalen.’

WAT ZEGGEN DE KINDEREN?

Een greep uit de reacties van de kinderen:

• ‘Zoals mijn vader sloeg mijn moeder en hij had toen gedronken en ik haat mijn vader, hij is gek.’
• ‘Het gaat goed thuis, we kunnen wel eten kopen, maar ik ga altijd mijn kleding kopen in tweedehands winkels, mijn vader is de hele week weg om geld te verdienen.’
• ‘Ik haat me ouders en me broers en zussen.’
• ‘Dat ik word geslagen komt gewoon door mijzelf dat ik niet luister of iets heb gedaan wat niet mag.’
• ‘Mijn thuissituatie is soms best wel lastig, maar ik heb een hele goede vriend die me helpt en ik ga met mijn moeder praten of naar een mevrouw.’
• ‘Laatst werd ik wel geduwd door mijn pa, is dat ook zoiets als vraag 9?’
• ‘Soms maken mijn ouders erge ruzie zoals k*twijf te zeggen en keihard duwen, zou dat kunnen betekenen dat ze uit elkaar gaan?’

OPROEP AAN BELEIDSMAKERS EN POLITICI

De Jongerentaskforce vraagt politici en beleidsmakers, naar aanleiding van het onderzoek, om een aantal besluiten te nemen:

• Voeg in de meldcode kindermishandeling het onderdeel ‘Steun bieden aan het kind’ toe, zodat behalve aan veiligheid ook aan herstel wordt gewerkt. Tijdens schooluren zouden docenten extra steun aan kinderen moeten bieden om hun veerkracht te bevorderen.
• School docenten bij over de gevolgen van trauma’s en stress voor het functioneren van kinderen op school en leer hen met kinderen praten over moeilijke onderwerpen, ook wel traumasensitief lesgeven genoemd. Onderwijsorganisaties en beroepsopleidingen moeten deze kennis beschikbaar maken.
• Zorg dat docenten alle kinderen op school vragen wat voor ingrijpende gebeurtenissen zij thuis meemaken, waardoor ze zich onder schooltijd gestrest of onveilig voelen. Docenten moeten ook uitleggen waarom zij deze vraag stellen - namelijk om kindermishandeling te signaleren en hulp te kunnen bieden. Het ministerie van OCW moet daartoe meer aandacht besteden aan kindermishandeling in de Wet op sociale veiligheid; jeugdgezondheidszorg en het onderwijs moeten zich buigen over adequate vragenlijsten om aan de kinderen voor te leggen.
• Zorg dat scholen binnen 24 uur weten dat de politie bij een kind thuis is geweest vanwege huiselijk geweld. Zo hoeft een kind niet eenzaam rond te lopen met deze ervaringen.

In het voorjaar van 2017 volgt een bijeenkomst met (ervaringsdeskundige) kinderen en jongeren, onderwijs, politie, jeugdgezondheidszorg en de overheid, met prinses Laurentien van Oranje, Kinderombudsvrouw Margrite Kalverboer en medewerkers van Augeo. Tijdens deze bijeenkomst worden bovenstaande voorstellen besproken. Tevens wordt een handreiking opgesteld voor mensen die in het onderwijs werken, met informatie over ingrijpende gebeurtenissen en het ondersteunen van kinderen daarbij.

Lees hier de volledige oproep die verzonden is in november.

ONDERZOEK