Augeo magazine - Over veilig opgroeien

AUTEURS: MARGA HAAGMANS & JOLANDA VAN DEN BRAAK

Internationaal onderzoek heeft ons de afgelopen decennia veel geleerd over seksueel geweld en hoe we moeten omgaan met kinderen die seksueel misbruikt zijn, zegt ISPCAN-voorzitter Joan van Niekerk. We weten welke medische en psychische zorg ze nodig hebben, hoe de wettelijke afwikkeling dient te verlopen en welke nazorg we moeten verlenen. Wat we echter lange tijd genegeerd hebben, is de preventie van seksueel geweld, vindt zij. Ook zijn er volgens haar veel fouten gemaakt op preventiegebied. ‘Niet bewust, maar we hebben fouten gemaakt die kinderen mogelijk geschaad hebben.’

Meer pijlen op preventie, hoe pakken we dat aan?

‘ISPCAN heeft een internationale bijeenkomst georganiseerd - ‘Working with men and boys’ - over de preventie van seksueel misbruik met een focus op jongens en mannen. Uit 90 tot 95 procent van de getuigenissen van kinderen komt namelijk naar voren dat de plegers mannen en jongens zijn. Dat stelt ons voor de vraag: wat gebeurt er in onze opvoeding van jongens en wat in hun transitie van jongen naar man dat hen aanzet tot seksueel misbruik?

Natuurlijk hebben we het hier over slechts een klein aantal van alle jongens en mannen, maar de ernst van het trauma van de kinderen die seksueel misbruikt zijn, verplicht ons om aandacht te besteden aan de mannelijke plegers. Daarop klinkt nog weleens kritiek: waarom moeite doen voor de pleger? Maar de pleger is onderdeel van de vergelijking. Kind plus pleger vormen samen het misbruik. Lukt het ons om de pleger uit de vergelijking te halen en te doorgronden wat hem tot seksueel geweld aanzet, dan kunnen we de uitkomst veranderen.’

Hoe bereiken we de pleger?

‘Daarvoor moeten we gebruikmaken van evidence based programma’s die ons helpen om seksueel geweld te voorkomen. We moeten kwetsbare groepen herkennen en de signalen die mogelijk wijzen op misbruik. We moeten voorkomen dat grensoverschrijdend gedrag zich progressief ontwikkelt. En we moeten de jongens en mannen die al eerder misbruik pleegden, aanspreken en vragen: hoe kunnen we voorkomen dat dit weer gebeurt?’

U zegt dat wij, de professionals, fouten hebben gemaakt. Wat voor fouten?

‘We zijn er lang van uit gegaan dat kinderen zichzelf kunnen beschermen tegen seksueel geweld. Veel aandacht ging daarom uit naar educatieve programma’s om kinderen te leren hoe zij seksueel misbruik kunnen voorkomen of stoppen. Een enorme fout. Kinderen over de hele wereld leren immers dat zij volwassenen moeten gehoorzamen en respecteren. Dat maakt het voor een kind extreem moeilijk om de toenadering van een volwassene af te wijzen of om controle uit te oefenen over het gedrag van een volwassene. Wat nog eens versterkt wordt door het fysieke, verstandelijke en sociaal-emotionele verschil tussen kinderen en volwassenen.’

Zijn die educatieve programma’s dan niet effectief?

‘Het is wetenschappelijk aangetoond dat dit “leren in de klas” effectief is. Je kunt een groep kinderen leren dat je een ander op bepaalde plekken van het lichaam niet hoort aan te raken. Je kunt kinderen ook leren dat zij nee mogen zeggen, dat ze mogen wegrennen en het aan iemand mogen vertellen als iemand iets tegen hun zin wil doen. Maar in onze centra zien wij kinderen die dit allemaal weten en toch misbruikt zijn.

Als pleger en slachtoffer even oud zijn, is de kans groter dat het slachtoffer controle kan uitoefenen over de pleger. Maar we zien ook plegers die even oud zijn als hun slachtoffer en een bepaalde macht hebben, bijvoorbeeld doordat zij tot een groep behoren. We zien veel groepsgewijze seksuele intimidatie en seksueel misbruik onder leeftijdsgenoten. Tegen zo’n situatie kan een kind vaak niet op. Daar hebben we jarenlang onvoldoende bij stil gestaan. We hebben programma’s omarmd die bewezen effectief zijn in de klas, maar niet in de misbruiksituatie. Daar kunnen we ons werk niet langer van laten afhangen.’

Hoe ziet een effectief preventieprogramma er dan wel uit?

‘Er bestaat niet slechts één programma. De preventie van seksueel misbruik is als een legpuzzel: ontbreekt er een stukje, dan is het plaatje incompleet. Op de vraag waarom iemand een kind misbruikt, kan ik geen eenduidig antwoord geven. Meestal komen vele factoren samen. In die persoon zelf en soms ook in de relatie tussen de pleger en het slachtoffer. We moeten er dus alle stukjes bij pakken. En net als de oorzaken, moeten ook onze preventiestrategieën meervoudig zijn, te beginnen bij primaire preventie.’

Wat is cruciaal in primaire preventie?

‘Primaire preventie gaat over de manier waarop we onze kinderen, onze jongens, opvoeden. Dat is vooral belangrijk in culturen waarin jongens en meisjes verschillend worden behandeld; waarin jongens leren dat zij hun boosheid, verdriet en seksuele gevoelens niet moeten tonen. Hoe leren we jongens dat zij als adolescent, vader en man ook een verantwoordelijkheid hebben in het opvoeden en beschermen - van andere kinderen, van hun eigen kinderen, van zwakkeren in de samenleving als ouderen en gehandicapten?

Zelf ben ik opgegroeid in een zeer patriarchale cultuur. De mannen namen de beslissingen en moesten sterk zijn. Wie op school was geslagen, werd teruggestuurd om terug te slaan. In combinatie met andere factoren kan zo’n opvoeding ertoe leiden dat jongens gaan geloven dat problemen opgelost kunnen worden met seksueel of fysiek geweld. Ik geloof dan ook dat met name in patriarchale culturen het opvoeden van jongens een taak is van beide ouders.’

Waaruit bestaat secundaire preventie?

‘Bij secundaire preventie komt het erop aan dat we de kinderen signaleren die zorgelijk gedrag vertonen. Kinderen die bijvoorbeeld erg geobsedeerd zijn door hun eigen seksualiteit of voor wie het aanraken van het eigen geslachtsdeel een manier is geworden om met bepaalde emoties om te gaan. We zien vaak dat kinderen die een broertje of zusje krijgen, zichzelf seksueel gaan betasten. Het geeft een behaaglijk gevoel. Maar als het de enige manier is om een gevoel van welbehagen te ervaren, ontbreekt er iets in het leven van dit kind.

Aan ons als professionals de vraag: hoe kunnen we ouders en verzorgers leren hoe zij aan de emotionele behoeften van hun kinderen tegemoet kunnen komen? Ook moeten kinderen een repertoire aangeleerd krijgen om de emotionele uitdagingen die zij tegenkomen, het hoofd te bieden.’

Ouders weten niet altijd hoe zij op de seksuele ontwikkeling van hun kinderen moeten reageren.

‘De fysieke, cognitieve en emotionele ontwikkeling van kinderen wordt in elk lesboek behandeld, maar over hun seksuele ontwikkeling is nauwelijks geschreven. Het is heel belangrijk dat ouders niet elke vorm van seksueel experimenteren veroordelen zeker niet in de kindertijd. Als twee kinderen in bad betrapt worden op het bestuderen van zichzelf en de geslachtsdelen van de ander, kan het hen schaden als dit gelabeld wordt als onbehoorlijk gedrag.

We moeten ouders leren begrijpen dat het verkennen van het eigen lichaam en dat van een broertje of zusje normaal gedrag is. Het is goed om erover te praten, om de regels uit te leggen. Dat helpt kinderen bij het ontwikkelen van een seksuele verantwoordelijkheid als zij opgroeien tot tieners.’

En waarop moeten professionals alert zijn?

‘We vergeten vaak dat kinderen seksuele wezens zijn, dat het voor een kind heel prettig kan zijn zichzelf aan te raken, dat jongetjes met hun penis spelen. Het voelt goed, maar kinderen krijgen vaak te horen dat het niet goed is. Dat is verwarrend. We moeten een duidelijk onderscheid maken tussen gepast en ongepast aanraken, in een taal die kinderen begrijpen: ‘Niet oké’ in plaats van ‘ongepast.’

De verwarring die we creëren, is comfortabel voor plegers. Zij kunnen misbruik maken van onze onoplettendheid en fouten als professionals. Zij kunnen een kind zo beïnvloeden dat het seksueel aanraken goed voelt. En als het voor het kind geen bad touching is, hoeft het er met niemand over te praten.’

Over tieners gesproken: het seksueel misbruik van plegers begint vaak in hun vroege tienerjaren.

‘Dat klopt en op veel van dat gedrag is niet of niet afdoende gereageerd door opvoeders, zorgverleners, psychologen of docenten. Grensoverschrijdend gedrag moeten we niet afdoen als onschuldig experimenteergedrag. Een tiener die expres heel dicht langs een meisje loopt zodat hun geslachtsdelen elkaar raken of een jongen die ‘per ongeluk’ de borsten van een meisje aanraakt, dat is gedrag waarover je moet praten.

Ouders zijn vaak bang om opvallend gedrag te rapporteren, bijvoorbeeld van een ouder kind dat ongepaste seksuele spelletjes speelt met een jonger kind. Ouders willen hun gezin niet openstellen voor interventie door professionals, terwijl die juist op dat moment moet plaatsvinden om te voorkomen dat dit kind grenzen blijft overschrijden. In deze fase kan het gedrag gestopt worden, het seksueel gedrag is nog niet gefixeerd.’

Hoe moeten we jonge plegers van seksueel geweld opvangen?

‘We moeten voorkomen dat we kinderen die andere kinderen misbruiken institutionele zorg opleggen. Dan plaats je zeer kwetsbare en kwetsende kinderen bij elkaar. Door de groepssamenstelling in een instelling is het risico zeer groot dat het misbruik doorgaat.

Daarom is het absoluut beter om kinderen bij pleegouders onder te brengen of in de eigen thuissituatie te houden - mits de veiligheid van andere kinderen niet in gevaar komt en je met de ouders en het kind kunt werken. Institutionele zorg biedt niet de ideale context om jeugdige plegers te leren hoe zij zich anders moeten gaan gedragen. Deze kinderen zijn vaak op zoek naar emotionele geborgenheid, naar binding.

Is een instelling onvermijdelijk, dan moet je op zoek naar een goede balans tussen supervisie en de persoonlijke ruimte van het kind. Je wilt de privacy van het kind respecteren, er zeker van zijn dat het misbruik stopt en in alle openheid kunnen praten. In veel gezinnen zijn emoties als woede en frustratie geen onderwerp van gesprek geweest. Juist tegen kinderen uit deze gezinnen moeten we zeggen: “Laten we erover praten. Laten we kijken hoe je met seksuele frustratie om kunt gaan zonder een ander kind te schaden.”’

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat kinderen de geborgenheid krijgen die ze nodig hebben, waardoor seksueel misbruik mogelijk voorkomen kan worden?

‘Uit studies weten we dat gedragingen van seksueel geweld vaak samenhangen met het missen van binding, al vanaf de allereerste levensjaren. Dat is het moment waarop problemen beginnen en voorkomen kunnen worden. Daarover spreek ik met verpleegkundigen, verloskundigen, kraamverzorgers en gynaecologen.

Professionals moeten de betrokkenheid van mannen in de gaten houden; tijdens de zwangerschap, geboorte en direct daarna. Ook moeten zij het emotionele welbevinden van de moeder goed monitoren. In het Verenigd Koninkrijk wordt een moeder op de dag dat zij bevallen is, al uit het ziekenhuis ontslagen tenminste: als zij en de baby fysiek in orde zijn. Niemand kijkt naar de emotionele gezondheid van de moeder, of ze misschien depressief is, of er thuis armoede heerst, en of zij en haar partner goed voorbereid zijn.’

Wie hebben de belangrijkste rol in de preventie van seksueel misbruik van kinderen?

‘Om te beginnen zijn dat de artsen die de geboorte begeleiden, de kinderarts, de kraamverzorger en de verpleegkundige die de ouderlijke zorg in de gaten houden. Vaak gaat de aandacht uit naar de fysieke toestand van het kind, maar hoe gaat het met de moeder? Voelt ze zich weleens depressief? En hoe gaat ze daarmee om? Normaliseer wat normaal is, houd ogen en oren open voor wat niet normaal is en bied steun die de ouders in hun kracht zet.

De tweede belangrijke rol is weggelegd voor medewerkers van het kinderdagverblijf en docenten op de kleuterschool en basisschool. Wie komt er naar de ouderavonden? Wat deelt het kind over wat er thuis gebeurt? Ga daarover respectvol een gesprek met de ouders aan, waarbij je er rekening mee houdt dat het ouderschap een grote uitdaging is. Veel ouders werken allebei, maar de zorg voor kinderen is lang niet altijd “eerlijk” verdeeld. Ook in ontwikkelde landen komt die taak grotendeels voor rekening van de vrouw.’

Hoe ga je als professional om met een pleger van seksueel misbruik?

‘Zie hem als een persoon met behoeften die mogelijk niet beantwoord zijn. Negeer de pleger niet. Naast het strafrechtelijke traject moet je ook kijken of er een mogelijkheid is om zijn gedrag te veranderen. Zo bescherm je ook de kinderen die mogelijk zijn pad nog kruisen. Dat is tertiaire preventie.

Wat je tegen elke pleger moet zeggen, jeugdig of volwassen, is dat seksueel misbruik de fysieke grens en de persoonlijke ruimte van een kind geweld aandoet. Plegers worden vaak op een heel negatieve manier behandeld. Maar zij nemen in zich op wat wij hen vertellen. Een negatieve, respectloze benadering is niet effectief. De manier waarop een behandelaar zich opstelt, kan de motivatie van de pleger maken of breken.’

WIE IS JOAN VAN NIEKERK?

Joan van Niekerk is voorzitter van ISPCAN (International Society for the Prevention of Child Abuse and Neglect). Ze volgde een opleiding sociale wetenschappen en medisch en psychiatrisch maatschappelijk werk, waarna ze jarenlang ervaring heeft opgebouwd in de jeugdbescherming; in de praktijk en als docent en als trainer. Van Niekerk schreef vele handleidingen en artikelen en leverde een grote bijdrage aan belangrijke wets- en beleidswijzigingen ten aanzien van kindermishandeling en seksueel geweld in Zuid-Afrika.

We moeten voor de preventie van seksueel geweld focussen op de plegers - doorgaans mannen en jongens, zegt Joan van Niekerk, voorzitter van ISPCAN. ‘Als we kunnen doorgronden wat hen tot het plegen van seksueel misbruik aanzet, kunnen we voorkomen dat hun gedrag escaleert.’

ISPCAN-voorzitter Joan van Niekerk:

‘Wat zet deze jongens aan tot seksueel misbruik?’

‘Kijk niet alleen naar cijfers, zorg dat je de kinderen niet uit het oog verliest!’